Wie regelt, beperkt? De ontwerp-Wet op de politieke partijen en de traditie van het non-interventionisme.

‘Laten wij […] de officiële erkenning van het partijwezen zo lang mogelijk uitstellen, want het recht brengt naar zijn aard nu eenmaal mee dat zulke erkenning ook regeling meebrengt en wie regelt, beperkt’. Deze woorden schreef staatsrechtgeleerde André Donner, telg uit een vooraanstaand pro­testants-christelijk en antirevolutionair geslacht, in 1982. Hij vertolkte hiermee een in de vorige eeuw breed gedragen opvatting dat de overheid zich verre moest houden van het reguleren van de politieke partijen. Veertig jaar later kon er kennelijk van uitstel geen sprake meer zijn: vlak voor de kerstdagen van 2022 verscheen de ontwerp-Wet op de politieke partijen (Wpp). De partijwet was in 2018 voorgesteld door de Staatscommissie parlemen­tair stelsel (ook wel naar haar voor­zitter de commis­sie-Remkes geheten), in haar eindrapport Lage drempels, hoge dij­ken. Democratie en rechtsstaat in balans. In januari 2019 kondigde het derde kabinet-Rutte aan te willen starten met de voor­berei­ding van de Wpp. Het ministerie van Bin­nenlandse Zaken en Koninkrijks­relaties (BZK) heeft er vervolgens bijna vier jaar over gedaan om het wetsvoorstel op te stellen, en dat terwijl het kabinet in juni 2019 ver­wachtte dat de Wpp al op 1 januari 2022 in wer­king zou treden.

Gezien de lange tijdsduur lijkt het erop dat het ministerie heeft geworsteld met het wets­ontwerp. Geheel verwonderlijk is dat niet, gezien de traditie van terughoudendheid in de Nederlandse politieke geschiedenis in dit op­zicht en waarvan Donner een van de vele ex­ponenten was. De be­moeienis van de over­heid met de partijen was van oudsher be­perkt, vooral ook omdat het juist de par­tijen en hun fracties waren die de overheid moe­ten contro­le­ren. Om de juiste ba­lans te vin­den tussen enerzijds de wens tot regulering van partijen en anderzijds recht te doen aan hun organisatievrijheid, zal voor de ambte­naren op het ministerie van BZK een complexe en delicate onder­neming zijn geweest.

Ondanks de van oudsher afstandelijke opstelling van de Nederlandse wet­gever, die in de staatsrechtelijke literatuur wel is getypeerd als ‘non-inter­ventionistisch’, zijn de par­tijen sinds het begin van de jaren zeventig wel meer object van regelgeving geworden. Het is verleide­lijk om de Wpp als het logische sluitstuk te beschouwen van dit proces van ‘sluipende codificatie’ (in de termen van de politicoloog Ruud Koole). Nederland voegt zich met de partijwet eindelijk in het Euro­pese pa­troon: veel landen kennen immers al lang(er) zo’n wet. Of is dat misschien te vroeg gecon­cludeerd? Resoneert de waarschuwing van Donner nog steeds en speelt het non-interventio­nisme ook in de Wpp een rol? In deze bundel wordt gepoogd op deze maar ook op andere vragen een ant­woord te geven door de vijf onder­delen van de ontwerp-Wpp te analyseren. Een aantal deskundigen op het gebied van partijorgani­sa­tie, politieke adver­ten­ties en microtargeting, partij­financiën, toezicht en partijverbod nemen deze componenten van de ontwerp-Wpp onder de loep. Zij gaan niet alleen na hoe de kabinetsvoorstellen op deze terreinen zich verhouden tot het non-interven­tio­nisme – in de ene bijdrage krijgt dit meer aandacht dan in de ande­re –, maar ze beoor­delen deze ook uitgebreid op hun eigen merites: leiden de voorstel­len van de wet­gever ook tot de resultaten die ermee wor­den beoogd? Daarbij zullen de auteurs enkele aanbe­velingen doen die bedoeld zijn als bijdragen aan het komende maatschap­pe­lijke en poli­tieke debat over de Wpp.

Op dinsdag 13 juni wordt de 22e bundel in de Montesquieu Reeks 'Wie regelt, beperkt? De ontwerp-Wet op de politieke partijen en de traditie van non-interventionisme' overhandigd aan minister Hanke Bruins Slot. Meer informatie en aanmelden kan via de website van het Montesquieu Instituut.