De nieuwe politiek van Italië

Eindelijk was het zover, begin deze maand: na een lange periode van onderhandelingen en onzekerheid werd er een nieuwe Italiaanse regering geformeerd. En wat voor regering. Zoals de Italiaanse en internationale pers niet naliet te onderstrepen was het een primeur voor heel Europa, twee uitgesproken eurosceptische partijen van populistische snit die samen op het pluche kropen. Aan de rechterkant de Lega van de scherpslijper Matteo Salvini, aan de linker de Vijfsterrenbeweging onder leiding van Luigi di Maio, nog maar begin dertig maar altijd strak in het pak. En tussen hen in de nieuwe premier, de tot dan toe volstrekt onbekende Giuseppe Conte – in een eerder leven een bedaarde academicus, nu opeens de formele leider van een uniek politiek experiment.

Italië in transitie

Wie afgaat op de reacties in de media, in Nederland en daarbuiten, denkt wellicht dat deze nieuwe Italiaanse regering uit de lucht kwam vallen. Maar het tegendeel is waar. Al sinds 2011, toen mediamagnaat en populist van het eerste uur Silvio Berlusconi via een interne coup van zijn troon werd gestoten, verkeert Italië in een overgangsfase. Die fase verliep (en verloopt nog altijd) vrij rommelig, maar het werd al snel duidelijk wie er hoe dan ook een hoofdrol zou vervullen bij die transitie: de Vijfsterrenbeweging, die al bij de vorige parlementsverkiezingen in 2013 vanuit het niets nagenoeg de grootste partij werd van het land. Jarenlang probeerden de bestaande machten het rijzende tij te keren, met een reeks van niet-verkozen premiers. Bij de verkiezingen in maart dit jaar bleek hun missie echter mislukt. De Vijfsterrenbeweging won overtuigend met een derde van de stemmen. Maar eigenlijk was dat geen verrassing. Wat meer opviel was de verschuiving ter rechterzijde: Berlusconi werd definitief weggevaagd en in de leemte sprong Salvini, de sterke man van de extreemrechtse Lega.

Italiaanse klucht?

De kabinetsformatie die volgde moest wel leiden tot een toenadering tussen de Lega en de Vijfsterrenbeweging. Het schimmenspel waar dat toe leidde – eerst lukte het niet, toen toch wel, toen eigenlijk niet, maar uiteindelijk wel – maakt het makkelijk om de formatie af te doen als een typisch Italiaanse klucht. Maar dat is te simpel gedacht, want wat er gebeurd is in Italië in de afgelopen maanden werpt zijn schaduw vooruit over de richting die de moderne politiek elders wellicht ook op zal gaan. Toen Berlusconi voor het eerst werd verkozen, in 1994, dachten immers ook veel buitenstaanders dat het ging om een typisch Italiaans fenomeen. Maar nu Donald Trump het Witte Huis heeft betrokken, weten we wel beter.

Er zijn vooral twee zaken die opvallen bij wat zich in Italië heeft voorgedaan. Ten eerste de groeistuipen van de Vijfsterrenbeweging. Al was die partij bij de verkiezingen veruit als grootste uit de bus gekomen, toch had de jonge leider Di Maio duidelijk moeite het formatieproces naar zijn hand te zetten. Dat is niet alleen te wijten aan zijn eigen gebrek aan ervaring, maar aan een dieper liggend probleem dat de nieuwe politiek van de Vijfsterrenbeweging als zodanig parten speelt. De partij is namelijk van meet af aan een grassroots-beweging geweest die kiezers verleidt met de belofte van directe democratie via internet. Die formule blijkt goed te werken in een politiek landschap dat, net als elders in het Westen, wordt bevolkt door zwevende kiezers die hun eigen stem graag online verwoord zien. Maar dat experiment met internetdemocratie maakt de politieke richting van de Vijfsterrenweging ook bijzonder vloeibaar: in wezen is de Vijfsterrenbeweging een zwevende partij, zonder richting, zonder leiding. Daarom werd er ook besmuikt gelachen toen de onbekende Giuseppe Conte naar voren werd geschoven als de nieuwe premier. In al zijn onervarenheid belichaamt hij het leiderschapsprobleem van de Vijfsterrenbeweging – en ironisch genoeg is hij de zoveelste niet-verkozen premier van Italië op rij (veelzeggend detail: de laatste premier die wél op eigen kracht verkozen werd, nu alweer tien jaar geleden, was Berlusconi).

Straatvechter Salvini

Wie slim gebruik heeft gemaakt van deze situatie is Salvini. Zijn opmerkelijke opmars is het tweede wat opvalt. Lange tijd afgedaan als een onbehouwen straatvechter heeft Salvini eerst Berlusconi afgetroefd en vervolgens de kabinetsformatie naar zijn hand gezet. Het akkoord dat de Lega en de Vijfsterrenbeweging hebben gesloten, ademt daarom vooral de geest van de Lega: een rechtse agenda van lage belastingen en anti-migratie maatregelen. Alleen de eurosceptische toon van het akkoord hebben de twee partijen gemeen. Maar zoals al direct duidelijk werd, is het ook voor deze regering eigenlijk onmogelijk om een echt alternatief te bieden voor de bestaande Europese orde. Kopstukken van de nieuwe regering herhalen inmiddels uit ten treure dat ze er echt niet op uit zijn om Italië uit de eurozone te loodsen. De risico’s daarvan zijn te groot en de consequenties te ongewis.

Van consensuspolitiek naar confrontatie

Wat staat er dan wel te gebeuren met dit nieuwe Italiaanse experiment? Ondanks de groeistuipen van de Vijfsterrenbeweging is het bij de formatie duidelijk geworden dat de consensuspolitiek van de traditionele partijen (en zelfs van Berlusconi) zijn langste tijd heeft gehad. Het gaat niet langer om het sluiten van compromissen in achterkamertjes, maar juist om het opzoeken van de confrontatie, in alle openheid en bij voorkeur online. Het gevolg daarvan is dat niet alleen de oude volkspartijen wankelen, maar ook de instituties die die partijen na de Tweede Wereldoorlog in het leven hebben geroepen, zoals de rol van de president. Nu diens positie als arbiter boven de partijen publiekelijk wordt ondermijnd, blijkt dat de Vijfsterrenbeweging daadwerkelijk een nieuwe fase in de Italiaanse politiek heeft ingeluid.

Daarnaast klinkt vooral de luide stem van Salvini. In zijn eerste weken als minister van Binnenlandse Zaken heeft hij meteen de toon gezet door met veel omhaal van woorden een schip met Afrikaanse vluchtelingen de toegang tot Italië te ontzeggen. Waar het niet lukt om Europa economisch af te vallen, kiest Salvini voor zijn andere troef: de antimigratie-kaart. Het heeft er alle schijn van dat hij daarmee wel kans van slagen heeft om zijn eigen kiezers én zijn Europese partners te overreden. De internetdemocratie van de Vijfsterrenbeweging rammelt aan de instituties, maar extreemrechts gaat er vooralsnog met de politieke buit vandoor.

Arthur Weststeijn is universitair docent Italiaanse geschiedenis aan de Universiteit Utrecht. Samen met Pepijn Corduwener publiceerde hij dit jaar Proeftuin Italië. Hoe het mooiste land van Europa de moderne politiek uitvond (Prometheus)