Bundel 22: 6. Een Duits perspectief op de partijverbodsregeling in de Wpp

Op de avond van 22 december 2022 kopte de website van de rijksoverheid: ‘Wetsvoorstel maakt ver­bod mogelijk op partijen die democratie ondermij­nen’. Verschillende media en kranten schreven in vergelijkbare termen over het wetsvoorstel Wet op de politieke partijen (Wpp), dat net voor Kerstmis 2022 door minister Bruins Slot van Binnenlandse Zaken en Koninkrijks­relaties (BZK) in consulatie werd gebracht.¹⁾ De verbodsregeling van poli­tieke partijen overheerste, met andere woorden, de bericht­geving over de ontwerp-Wpp. Een dag later, op 23 december, werd in Trouw ingegaan op het verbieden van FVD onder de ontwerp-Wpp.²⁾ Het publieke debat over het verbieden van politieke partijen is, opgelaaid en betreft door de bericht­geving over FVD niet alleen in­middels niet meer bestaande partijen als de Nederlandse Volksunie en Cen­trumpartij ’86, maar een politieke partij die thans zetels heeft bemach­tigd in vertegenwoordigende organen.

Het is voor het eerst dat een kabinet beoogt een verbodsregeling in te stellen die toegespitst is op politieke partijen. Het verbieden van politieke partijen valt naar huidig recht onder artikel 2:20 Burgerlijk Wetboek (oud).³⁾ Deze rege­ling houdt in dat een partij alleen verboden kan worden verklaard in­dien haar werkzaamheid in strijd is met de openbare orde. Indien alleen haar doel in strijd is met de openbare orde, kan de partij in kwestie niet worden ver­boden maar ontbonden.⁴⁾ Deze verbodsregeling is volgens het kabinet on­vol­doende toegesneden op politieke partijen en moet anders.

Deze bijdrage heeft betrekking op de partijverbodsregeling in de ontwerp-Wpp vanuit rechtsverge­lijkend Duits perspectief. Voor deze benadering is gekozen omdat de Nederlandse regeling zowel gelijkenissen als verschillen vertoont met haar Duitse pendant. Waarin lijkt de regeling in de ontwerp-Wpp op de Duitse evenknie? En in welke opzichten verschilt zij daarvan?⁵⁾ De opzet is als volgt. In de tweede paragraaf zal de verbodsregeling in de ontwerp-Wpp worden geanalyseerd: welke keuzes heeft het kabinet in dat kader gemaakt en hoe worden die gerechtvaardigd? In de derde paragraaf wordt ingegaan op de verbodsregeling vanuit een Duits perspectief: wie is bijvoorbeeld in Duitsland de bevoegde instantie om een partijverbod uit te spreken en op wiens verzoek? Welke knelpunten kunnen in dat kader wor­den geconstateerd? Afgesloten wordt met een conclusie.

In het rapport van de in januari 2017 ingestelde Staatscommissie parlemen­tair stelsel onder het voor­zitterschap van oud-minister Remkes wordt gead­viseerd een afzonderlijke regeling te treffen voor een partij­verbod.⁶⁾ De hui­dige regeling is, zoals hiervoor vermeld, te vinden in artikel 2:20 BW (oud) en houdt in dat rechtspersonen verboden en ontbonden kunnen worden ver­klaard wanneer hun werkzaamheden in strijd zijn met de openbare orde. In­dien uitsluitend het doel in strijd is met de openbare orde, kan de rechter al­leen overgaan tot ontbinding van de rechtspersoon in kwestie. Hierbij is het aan de rechter om te beoordelen of een werkzaamheid en/of doel in strijd is met de openbare orde. De huidige regeling in het Burgerlijk Wet­boek is vol­gens de staatscommissie te algemeen en geeft ‘(te) weinig hou­vast’ aan de rechter.⁷⁾ Het toetsingscriterium in artikel 2:20 BW (oud) acht zij onbe­paald en daardoor onvoldoende toegesneden op de positie van de poli­tieke partij.

In de ontwerp-Wpp wordt het advies van de staats­com­missie overge­nomen. Op grond van artikel 86 ontwerp-Wpp kan een partij op verzoek van de pro­cu­reur-generaal bij de Hoge Raad door de Hoge Raad verboden worden ver­klaard en ontbonden indien zij ‘door haar doelstelling of werk­zaamheden een daadwerkelijke en ernstige bedreiging vormt voor een of meer grond­be­ginselen van de democratische rechtsstaat’. In het tweede lid van voornoem­de bepaling wordt aangegeven wat in ieder geval onder de noemer ‘grond­be­ginselen van de democra­ti­sche rechtsstaat’ moet worden begrepen, name­lijk: periodieke, vrije en geheime verkiezingen, demo­cra­ti­sche besluitvor­ming, grondrechten, scheiding van machten en tot slot on­afhankelijke en on­par­tijdige rechtspraak. Het derde lid van artikel 86 ont­werp-Wpp maakt het mogelijk dat het verbod ook betrek­king kan hebben op een of meer neven­instellingen van een politieke partij.

De kern van de verbodsregeling in de ontwerp-Wpp is dat een partijverbod kan worden opgelegd wan­neer de doelstelling en werkzaamheid van de politieke partij gericht zijn op de ondermijning dan wel de afschaffing van een of meer grondbeginselen van de democratische rechtsstaat.⁸⁾ Hoewel vol­gens het kabinet een duidelijk onderscheid tussen de doelstelling en/of werkzaamheid van een partij niet altijd goed is te maken en zij om die reden veelal in samenhang zullen worden beoordeeld door de Hoge Raad, kunnen zij in ieder geval fungeren als afzonderlijke aangrijpingspunten voor een par­tijverbods­verklaring. In dit kader dient er dan sprake te zijn van een ‘daad­­werkelijke en ernstige dreiging’.⁹⁾ Hier­mee wordt bedoeld dat de drei­ging van de ondermijning van de democratische rechtsstaat reëel en ernstig is, met als gevolg dat het aannemelijk is dat de daad bij het woord wordt gevoegd.¹⁰⁾ Met het gebruik van het bijvoeglijk naamwoord ‘daadwerkelijk’ wordt bedoeld te voorkomen dat een verbod dan wel ontbinding in een te vroeg stadium (uit voorzorg) wordt opgelegd.¹¹⁾ In lijn met de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) hoeft echter ook niet te worden gewacht totdat een politieke partij een meerderheid heeft verkregen in vertegenwoordigende orgaan en zal over­gaan tot de uitvoering van de eigen plannen.¹²⁾

Met betrekking tot de instantie die in de ontwerp-Wpp een partijverbod kan uitspreken, de Hoge Raad, wordt door het kabinet het volgende opgemerkt. Tegen de achtergrond dat een partijverbodsverklaring een ultimum reme­di­um is ter bescherming van democratische en rechtsstatelijke waarden en dat het voor zowel de politieke partij in kwestie als de samenleving van groot be­lang is dat er snel duidelijkheid is over het voortbestaan van de partij, is de bevoegdheid om hierover te oordelen toegekend aan de Hoge Raad.¹³⁾ De bevoegdheid om een mogelijke verbodsverklaring aanhangig te maken is toe­gewezen aan de procureur-generaal bij de Hoge Raad, gezien diens onaf­hankelijk gewaarborgde positie (zie art. 117 lid 1 Grondwet) en bevoegd­he­den (zie art. 111 Wet op de rechterlijke organisatie).¹⁴⁾

De invoering van de Wpp zal Nederland in het selecte gezelschap brengen van Europese landen dat een specifieke wettelijke regeling kent om poli­tie­ke partijen te verbieden.¹⁵⁾ Duitsland is het meest in het oog springende voorbeeld van een land dat al langere tijd over een wettelijke regeling met betrekking tot politieke partijen en een partijverbod beschikt. Het Grund­gesetz (GG) kent in tegenstelling tot de Nederlandse Grondwet in artikel 21 een (tamelijk gedetailleerde) bepaling, die stelt dat (politieke) partijen ‘bei der politische Willensbildung des Volkes’ meewerken. Hun oprichting is aan geen nadere normen gebonden, maar hun interne partijstructuur moet aan democratische grondbeginselen voldoen. Partijen dragen publieke ver­antwoordelijkheid ten aanzien van de herkomst en de beoogde doelen van hun financiële middelen, alsmede hun vermogen (lid 1). Partijen die ‘nach ihren Zielen oder nach dem Verhalten ihrer Anhänger darauf ausgehen, die freiheitliche demokratische Grundordnung zu beeinträchtigen oder zu be­seitigen oder den Bestand der Bundesrepublik Deutschland zu gefährden’ zijn ongrondwettig, zo stelt lid 2. Het derde lid voegt daaraan toe dat voor dergelijke ongrondwettige partijen geldt dat ze niet voor publieke finan­cie­ring (dat wil zeggen overheidssubsidie) en belastingvoordelen in aanmer­king komen. Het vierde lid regelt dat het Bundesverfassungsgericht, het Duitse Constitutionele Hof, bij uitsluiting bevoegd is een oordeel te vellen over de ongrondwettigheid van een politieke partij. Het vijfde lid, ten slotte, stelt: ‘Das nähere regeln Bundesgesetze’.

Artikel 21 is in zijn huidige redactie tot stand gekomen door de wet tot her­ziening van het GG van 13 juli 2017, in werking getreden op 20 juli 2017.¹⁶⁾ De belangrijkste verandering was het opnemen van de bepaling dat on­grond­wettige partijen niet in aanmerking komen voor publieke financiering en geen belastingvoordelen behoren te genieten. Uitwerking vindt artikel 21 GG vooral in het Parteiengesetz, oorspronkelijk vastgesteld in 1967 en het laatst gewijzigd door de wet van 10 augustus 2021.¹⁷⁾ Een politieke partij in de zin van de wet is een vereniging (wat een vereniging is, is geregeld in artikel 9 GG en het daarop gebaseerde Vereinsgesetz) met een duidelijk staat­kundig doel. Dat doel dient nagestreefd te worden door deelname aan ver­kie­zingen op federaal en/of deelstatelijk niveau en aldus door het uit­oe­fenen van invloed op de politieke wilsvorming in de Bondsrepubliek. Een duide­lijke inhoudelijke eis aan politieke partijen is verder dat alleen natuur­lijke personen lid kunnen worden en dat die personen ook in meerderheid de Duitse nationaliteit moeten hebben. De paragrafen 32 en 33 van het Par­tei­en­ge­setz bevatten de regeling met betrekking tot het verbod op politieke par­tijen. Het enige criterium voor een verbod is de ‘Verfassungswidrigkeit’ van de partij, haar ongrondwettigheid dus. Is een partij on­grond­wettig, dan is zij van rechtswege verboden.

Er is dus voor het Bundesverfassungsgericht geen speelruimte om door mid­del van een belangenaf­we­ging tot een oordeel over het verbod te komen. Alleen deze instelling is bevoegd om een verbod op een politieke partij uit te spreken. Noch enige rechter (er is dus ook geen vorm van hoger beroep of iets dergelijks mogelijk), noch het bestuur heeft daartoe de be­voegd­heid.¹⁸⁾ Dit staat in scherp contrast tot gewone verenigingen, die door de Bondsminister van Bin­nen­landse Zaken (of een Landsminister van Binnen­landse Zaken als het een vereniging is die alleen op deelstatelijk niveau actief is) verboden kunnen worden als zij in strijd handelen met het straf­recht, de grondwettelijke ordening van de Bondsrepubliek of de ‘Völkerver­söhnung’ (volkerenverzoening). Tegen een dergelijk verbod door de minis­ter staat voor een gewone vereniging beroep open op de rechter via een nor­male bestuursrechtelijke rechtsgang.

Wanneer handelt een politieke partij ongrondwettig? Dat is het geval indien die partij, of haar aan­hang, een of meer van de ‘Strukturprinzi­pien’ (basis­prin­cipes) van het Grundgesetz schendt of bedreigt: de grondrechten, de volkssoevereiniteit, de machtenscheiding, het parlementaire stelsel, de onaf­hankelijkheid van de rechterlijke macht en de politieke pluriformiteit.¹⁹⁾ Het is niet relevant of de partij enige reële kans maakt om de door haar nage­streefde ongrondwettige doelen ook daadwerkelijk te verwezenlijken. Han­delingen van aanhangers die aan de partij kunnen worden toegerekend zijn onder meer monde­linge of schriftelijke uitlatingen van bestuurders, ge­druk­te stukken van aanhangers, en scholings- en vormingsmateriaal. Niet rele­vant is of de partij actief geprobeerd heeft haar leden of aanhangers te ver­hinderen om ongrondwettig te handelen: uit het Grundgesetz volgt niet dat er enige rechtsplicht is voor particulieren om de daarin vastgelegde consti­tutionele structuur ook actief en daadwerkelijk te verde­digen. Naast het be­strijden van de ‘freiheitliche demokratische Grundordnung’ is een tweede grond voor het constateren tot ongrondwettigheid door het Bundesver­fas­sungsgericht het in gevaar brengen van het ‘Bestand der Bundesrepublik’. Met dat begrip wordt gedoeld op het voortbestaan van de Bondsrepubliek als een soevereine en onafhankelijke staat. Grenscorrecties of de overdracht van be­voegdheden aan de Europese Unie of andere volkenrechtelijke orga­ni­saties vormen evenwel geen bedreiging van het ‘Bestand der Bundes­republik’ in de zin van artikel 21 GG.

Wie is bevoegd om het Bundesverfassungsgericht in dezen te adiëren? Dat is uitsluitend een aantal van de hoogste Bondsorganen, te weten de Bonds­dag, de Bondsraad en de Bondsregering (dus niet de Bonds­president, noch de Bundesstaatsanwalt, het hoofd van het federale Openbaar Ministerie), en daar­naast de Landsregering van een deelstaat, voor zover die politieke partij uitsluitend in die deelstaat actief is. Het rechtsgevolg van de constatering van ongrondwettigheid door het Bundsverfassungs­gericht is de opheffing van de partij of een deel ervan, voor zover de ongrondwettigheid betrekking had op dat deel van de partij – bijvoorbeeld een partijschool, of een uitgeve­rij die geheel in handen is van de partij. Zelfstandige organisaties die alleen ideologisch aan een partij verwant zijn, zoals een jongerenorganisatie, zijn geen onderdeel van de partij en worden dan ook als gewone vereni­gin­gen in de zin van het Vereinsgesetz beschouwd. Verboden is de oprichting van een zogeheten ‘Ersatzorganisation’, een ‘nieuwe’ politieke partij dus die uit­slui­tend tot doel heeft de verboden partij voort te zetten. Een dergelijke ‘par­tij’ is geen partij in de zin van het Parteiengesetz en is een gewone ver­eniging. Stelt de (bestuurs)rechter bovendien vast dát er sprake is van een Ersatzorganisation, dan is ook zij van rechtswege verboden en behoeft zij dus niet specifiek verboden verklaard te worden.

De minister(s) van Binnenlandse Zaken zijn bevoegd om alle noodzakelijke maatregelen te treffen in het kader van het effectueren van het partijverbod: te denken valt aan het in beslag nemen van materi­aal, het verzegelen van een partijkantoor, of het met behulp van de sterke arm uiteendrijven van een bijeenkomst van sympathisanten. Tegen al dit soort maatregelen staat voor de (verboden) partij of het bestuur daarvan de normale bestuursrechtelijke rechtsgang open, waarbij uiteraard vaststaat dat het par­tijverbod zelf niet aan een (nieuw) rechterlijk oordeel onderworpen kan worden. Een zeer in­grij­pend gevolg van een partijverbod is vervolgens dat alle zetels op Bonds- of deel­staatniveau die door volksvertegenwoordigers worden bezet die ge­acht kunnen worden die partij te vertegenwoordigen, van rechtswege zijn vervallen. Beslissend is daarbij niet of de betreffende parle­men­tariër op de lijst van die partij heeft gestaan, maar of iemand ten tijde van het verbod op de partij lid van die partij was, zo volgt uit paragraaf 33 Parteiengesetz en paragraaf 46 van het Bundeswahlgesetz (de kieswet). Noch de Duitse wet­gever, noch het Bundesverfassungsgericht zien dit als een ontoelaatbare inbreuk op het vrije man­daat van artikel 38 GG. De grondslag hiervoor moet gezien worden in de gedachte dat artikel 21 GG in dit opzicht als een lex specialis ten opzichte van artikel 38 GG heeft te gelden. Alleen al vanuit dat perspectief laat een introductie van iets vergelijkbaars zich slecht voor­stel­len voor Nederland, zolang de politieke partij geen eigen grondwette­lij­ke verankering krijgt. Ten slotte geldt nog – en dat is van groot belang – dat de gehele hierboven geschetste regeling niet van toepassing is op zogeheten Rat­haus­parteien, partijen dus die alleen op lokaal niveau actief zijn. Derge­lijke lokale partijen zijn gewone verenigingen en vallen onder het Vereins­gesetz.

Het is duidelijk dat het partijverbod in de ontwerp-Wpp op een aantal pun­ten verwantschap vertoont met de Duitse rege­ling. In het oog springt dat ook de Nederlandse wetgever ervoor kiest om de poli­tieke partij niet (lan­ger) als een gewone vereniging te beschouwen, maar haar in een aantal op­zichten een bijzondere positie te geven. Zo geldt voortaan, zo bleek reeds in de vorige paragraaf, dat een partij verboden kan worden als zij een of meer democratische grondbeginselen schendt door haar doelstel­lingen en/of werk­wijze. Deze grondbeginselen vertonen sterke overeenkomsten met de Strukturprinzi­pien waaraan het Bundesverfassungsgericht de ongrondwet­tig­heid van een Duitse partij toetst. Dat ver­bod kan, evenals in Duitsland, maar door één rechter worden uitgesproken, in ons geval de Hoge Raad. Hoewel de Staatscommissie parlementair stelsel de voorkeur had voor een Constitutioneel Hof dat belast is met het opleggen of uitspreken van een partijverbod,²⁰⁾ opteert het kabinet daar niet voor. In dit kader werd door de staatscommissie naar voren gebracht dat het verbieden van politieke par­tijen van een constitutionele orde is met als gevolg dat een Constitutioneel Hof te prefereren valt boven de civiele rechter.²¹⁾ Met verwijzing naar de Hoofdlij­nenbrief constitutionele toetsing van 1 juli 2022 stelt het kabinet echter dat een Constitutioneel Hof niet past bij het Nederlandse constitutio­nele bestel en legt het de bevoegdheid tot het uitspreken van een partijver­bod neer bij de hoogste civiele rechter, de Hoge Raad.²²⁾

Naast dit verschil zijn er ook andere opvallende verschillen. Waar in Duits­land het toezicht op het hande­len van politieke partijen in beginsel in han­den van de minister(s) van Binnenlandse Zaken ligt, wordt in Neder­land een apart zelfstandig bestuursorgaan, de Autoriteit Wet op de politieke partijen, daartoe bevoegd (zie de bijdrage van Solke Munneke in deze bundel). De Autoriteit krijgt nu juist weer geen be­voegd­heden ten aanzien van de te tref­fen maatregelen na een verbod op een politieke partij: daar­over regelt de ont­werp-Wpp niets – een opmerkelijke lacune. De verbodsregeling van ar­tikel 86 geldt wel voor lokale politieke partijen, in tegenstelling tot Duits­land. Het meest in het oog springende verschil is echter wellicht gelegen in het feit dat waar in Duitsland het oordeel over de ongrondwettig­heid van een politieke partij in handen ligt van een onafhankelijk orgaan (het Bun­des­verfassungs­gericht), het besluit om een verbod aan te vragen nu juist de verantwoordelijkheid is van politieke organen – de Bondsdag, de Bondsraad en de Bondsregering. In Nederland wordt in de ontwerp-Wpp uitsluitend de procureur-generaal bij de Hoge Raad, een evenzeer onafhankelijk orgaan, bevoegd om de Hoge Raad om een verbod te verzoeken. Daarmee is in be­ginsel iedere ‘politieke’ inmenging in de besluitvorming om een partij te verbieden uitgesloten. Of dat een betere keuze is dan die van het Duitse Parteiengesetz hangt vooral af van het oordeel dat men heeft over de vraag of een dergelijke beslissing onderdeel van het democratische debat behoort te zijn – of juist niet.

Nederland behoorde lange tijd tot de Europese statenfamilie die zich verre hield van het publiekrechte­lijk regelen van politieke partijen: de partij was doorgaans een gewone vereniging, waarvan de oprichting, inrich­ting en de eventuele ontbinding geheel beheerst werd door het burgerlijk recht.²³⁾ Dat is in de loop van de tijd veranderd, eerst voor wat betreft de subsidiëring, ver­volgens voor wat betreft de eventuele private financiering en thans, met de beoogde overkoepelende Wet op de politieke partijen, ook voor wat betreft het verbods­regime. Daarmee gaat Nederland meer lijken op landen als Frank­rijk en Duitsland, die al langer over een publiekrechtelijke regeling beschikken met betrekking tot de politieke partijen.

Anders dan Duitsland gaat de Wpp niet gepaard met de grondwettelijke ver­ankering van de politieke partij. De beoogde Wpp kiest – en daarin blijft Nederland wel trouw aan zijn oude traditie van niet-inmenging door de staat in politieke partijen – voor een zo ‘politiek-neutraal’ mogelijke rege­ling van het verbodsregime: niet alleen houdt de ontwerp-Wpp zich verre van het stel­len van inhoude­lijke eisen aan de oprichting van de poli­tieke partij (en tot op zekere hoogte ook aan haar inrichting), ze legt ook zowel de beslis­sing tot het instellen van vervolging als het uitspreken van een verbod in han­den van politiek onafhanke­lijk or­ganen, namelijk de procureur-generaal bij de Hoge Raad, respectievelijk de Hoge Raad. Daarin ver­schilt de ont­werp-Wpp principieel van haar Duitse equivalent, het Parteiengesetz.

Die wet stelt wel degelijk inhoudelijke eisen aan de inrichting van politieke par­tijen en maakt alleen de Bondsdag, de Bondsraad en de Bondsregering be­voegd om een politieke partij op Bonds­niveau te doen verbieden door het Bundesverfassungsgericht. Die ‘politiek-neutrale’ keuze is vanuit de Neder­landse traditie overigens goed te verdedi­gen. Wel is het te betreuren dat de ontwerp-Wpp geen regeling bevat over wie waartoe bevoegd is nadat een politieke partij door de Hoge Raad is verboden (bijvoorbeeld ten aanzien van eventuele roerende en onroerende eigendommen of zetels in verte­gen­woordigende organen die toegevallen zijn aan personen die op de kieslijst van de inmiddels verboden partij ston­den) en welke rechtsbescherming er bestaat tegen besluiten die in dat kader worden getroffen. In de komende parlementaire behandeling van het wets­voorstel is dit een belangrijk aan­dachtspunt.

1] Zie bijvoorbeeld ‘Kabinet zet door: verbieden van ondermijnende politieke partijen moet makkelijker worden’, in: de Volkskrant, 22 december 2022; ‘Kabinet wil nieu­we wet die partijen kan verbieden’, in: Trouw, 22 decem­ber 2022; en ‘Nieuwe wet kan partij verbieden die democratie ondermijnt’, in: De Telegraaf, 22 december 2022. In het Nederlands Juristenblad, 10 februari 2023, nr. 6, zijn verschillende bij­dragen verschenen over de ontwerp-Wpp en in het bijzonder het partijverbod, zie L. Trapman, ‘De Wet op de politieke partijen. Een eerste blik’, 428-435; P. Cli­teur, ‘De Wet op de politieke partijen, de democratie en het partijverbod’, 436-440; R.P. Kuij­per, ‘Verbod ondemocratische politieke partijen is wenselijk en vooral noodzake­lijk’, 441-445; en R. Kooijman, ‘Partijverbod? Geen verkiezings­programma’, 446-447.

2] ‘Komt een verbod op Forum voor Democratie dichterbij? Ook met nieuwe wet kan dat niet zomaar’, in: Trouw 23 december 2022.

3] Art. V Wet verruiming mogelijkheden verbieden rechtspersonen, Staatsblad, 2021, 310. Politieke partijen zijn volgens deze wet uit­gesloten van de wijziging van art. 2:20 BW. Hierover stelt het kabinet in de memorie van toelichting op deze wet: ‘De positie van politieke partijen is, ook in het licht van de verenigingsvrijheid, van een andere orde dan de positie van andere organisa­ties. De wijze van en gronden waarop tot een verbod van een poli­tieke partij kan worden gekomen, verdient dan ook een eigenstandige afweging. Die afweging past bij uitstek binnen het bredere kader van de totstandkoming van een Wet op de politieke partijen. Het ligt dan ook in de rede dat de politieke partijen en aanverwante organi­saties van het toepassingsbereik van het voorstel tot wijziging van artikel 2:20 BW worden uitgesloten.’ Kamerstukken II 2019/2022, 35366, nr. 3, 28.

4] Op grond van art. 140 Wetboek van Strafrecht is deelneming van de voortzetting van de werkzaamheid van een organisatie die verboden is verklaard, strafbaar.

5] Zie in dit kader deel 2 van het rechtsvergelijkende rapport in opdracht van het ministerie van BZK, waarin het partijverbod in Duitsland, Denemarken, het Ver­enigd Koninkrijk, de Verenigde Staten en Frankrijk is onder­zocht: Gerrit Voerman, Gerhard Hoogers en Sebastiaan van Leunen, Van Denemarken tot Duitsland. Regu­lering van politieke partijen in een aantal Westerse landen (Groningen, 2020), te raadplegen via pure.rug.nl/ws/portalfiles/portal/127416935/2020_rapport_van_dene­marken_tot_duitsland.pdf.

6] Staatscommissie parlementair stelsel, Lage drempels, hoge dijken. Democratie en rechtsstaat in balans (Amster­dam, 2018), 220.

7] Ibidem.

8] Concept-memorie van toelichting op de Wet op de politieke partijen (concept-mvt Wpp), 22 december 2022, 31.

9] Idem, 32.

10] Idem, 79.

11] Idem, 79-80.

12] Zie bijvoorbeeld: EHRM, 13 febru­ari 2003, Refah Partisi tegen Turkije, rechts­over­weging 102.

13] Concept-mvt Wpp, 35.

14] Op grond van art. 111, lid 4, Wet op de rechterlijke organisatie kan de procureur-generaal bij de Hoge Raad bij wet worden belast met andere taken. Het kabinet is voornemens om na de consultatie van de Wpp te voorzien in een wijziging van deze wet, waarmee tot uitdrukking zal worden gebracht dat de procureur-generaal de be­voegd­heid verkrijgt de Hoge Raad te verzoeken om een partij te verbieden.

15] Zie Voerman, Hoogers en Van Leunen, Van Denemarken tot Duitsland, 8.

16] Gesetz vom 13. Juli 2017 zur Änderung des Grundgesetzes vom 13.7.2017, Bundesgesetzblatt (BGBl). I, 2346.

17] Gesetz vom 10. August 2021 zur Modernisierung des Personengesellschafts­rechtes, BGBl. I, 3436-3447. Art. 4 wijzigt het Parteiengesetz. De betreffende wij­zi­ging treedt op 1 januari 2024 in werking.

18] Theoretisch zou een beroep bij het EHRM ingesteld kunnen worden. Gezien de opvatting die het Bundesverfassungsgericht heeft over de verhouding tussen het GG en het EVRM en het feit dat het GG deze bevoegdheid exclusief aan het Bundesver­fassungsgericht opdraagt, is het de vraag of het Hof in Karslruhe een eventuele uit­spraak van het EHRM waarin een door het Bundesverfassungsgericht uitgesproken partijverbod ongedaan gemaakt zou worden, voor in Duitsland toepasbaar zou hou­den.

19] Principieel hierover BVerfGE 2/1, 12 e.v. Er is een zekere relatie tussen deze Strukturprinzipien en de Ewigkeitsklausel van art. 79 derde lid GG, de onwijzigbare kern van het Duitse constitutionele bestel. Die overlap is echter niet volkomen: zo behoort het federale bestel tot de constitutioneel onwijzigbare kern, maar is dat geen deel van de Strukturprinzipien van het partijenverbod. Een politieke partij die Duits­land tot een eenheidsstaat wil maken is dus weliswaar gehouden naar een andere Grondwet te streven, maar niet om die reden verfassungswidrig in de zin van het Parteiengesetz.

20] Staatscommissie parlementair stelsel, Lage drempels, hoge dijken. Democratie en rechtsstaat in balans (Amster­dam, 2018), 221.

21] Ibidem.

22] Concept-mvt Wpp, 35.

23] Zie hierover nader Remco Nehmelman, ‘De regulering van politieke partijen in Nederland’, in: Tijdschrift voor Constitutioneel Recht, 4 (2013), 130-150.