N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Voortgang afslanking en verbetering rijksdienst. Hoewel: voortgang?
In de Hofvijver van 28 oktober 2024 ben ik ingegaan op de voortgang van de plannen met de rijksdienst. Bij de formatie zijn drie nieuwe ministeries ingesteld. Het hoofdlijnenakkoord bevatte verder een forse reductie (genoemd werd: min 22%) van het aantal ambtenaren. Daartoe worden onnodige procedures afgeschaft, de overhead teruggedrongen en de rijksbrede bedrijfsvoering doorontwikkeld, aldus het regeerprogramma. Er komt een ‘versobering’ van de Algemene Bestuursdienst (ABD). In 2026 worden alle ambtenarensalarissen bevroren. Ook wordt de Balkenendenorm geëvalueerd.
Laten we eens kijken hoe het er begin 2025 voorstaat. De afslanking van het personeel vindt plaats door een korting op de personeelsbudgetten van de ministeries. Die moeten zelf maar zien hoe ze dat realiseren. Naar de minister van Financiën aangaf, mag men daarbij ook kijken naar programmabudgetten en de zelfstandige bestuursorganen. Dat, in combinatie met een in het eerste jaar nog beperkte omvang van de korting, maakt de ingreep een stuk minder omvangrijk dan het even leek toen die min 22% een eigen leven was gaan leiden.
Bij de externe inhuur zal het lastiger worden, want niet meer dan 10% van het personeelsbudget mag aan externen worden uitgegeven. Die norm werd in 2023 met maar liefst 50% overschreden. Tekenend is dat Financiën onlangs liet weten zelf niet te kunnen voldoen aan de (nieuwe) eis dat het aantal ZZP’ers drastisch wordt teruggebracht. Interessant is in dat licht hoe Financiën de norm ten aanzien van de omvang van het rijksapparaat gaat handhaven. Ik acht de kans groot dat men alleen zal kijken naar de totale begrotingsuitputting (apparaat en beleid) en zich niet bezig zal houden met de vraag waar en hoe bezuinigd wordt.
De begrotingsbehandelingen hebben niet veel verandering in de aanpak gebracht. Vragen waren er over de personeelsbegrotingen van diensten als de IND en het COA. Die zouden naar beneden kunnen want er zijn straks minder asielzoekers, was het verhaal.
Tja! De Tweede Kamer aanvaardde een motie met het verzoek ‘niet te bezuinigen op de uitvoeringsdiensten van het OM, de rechtspraak, de DJI en de politie’. Met nagenoeg de gehele oppositie als voorstemmer maar opvallend genoeg ook de PVV. Die liet echter op de stemmingslijst aantekenen dat dat op een vergissing berustte. Dat is natuurlijk ook een methode om je vingers niet te branden: in het openbaar voorstemmen en via de niet zo opvallende stemmingslijst alsnog tegen. Het illustreert de betekenisloosheid van veel moties.
Opmerkelijk is dat noch de medezeggenschap noch de ambtenaren zelf en evenmin de vakbonden zich erg druk lijken te maken over de afslanking en de nullijn. Ik merk er althans als waarnemer van enige afstand niets van. De FNV heeft eind oktober een niet al te zwaar aangezette brief aan BZK gestuurd met een pleidooi om te komen tot overleg. Ik schat dat dat laatste er wel zal komen, dat kost geen geld. Of het leidt tot een drastische wijziging van de voornemens?
Ook bij de ministeries geen grote vorderingen. De nieuwe ministeries hebben een waarnemend secretaris-generaal (SG) die tevens (waarnemend?) SG is van het ‘donorministerie’. Je had mogen verwachten dat men daar snel over zou gaan tot het benoemen van een definitieve SG. Maar voor die functies hebben zelfs nog geen vacaturemeldingen plaatsgevonden. Ook het overige personeel is formeel nog niet bij die nieuwe ministeries ondergebracht.
Ik heb er al op gewezen dat dat uit het oogpunt van verantwoordelijkheid niet een wenselijke situatie is. Ten aanzien van de SG’s is een extra probleem dat zo’n SG als hoogste ambtenaar nu twee ministers advies moet geven. Maar de belangen van die ministers kunnen nogal uiteenlopen, zowel politiek als beleidsmatig. Dat kan de SG in een lastige spagaat brengen. Zijn advies als hoogste ambtenaar aan minister A kan afwijken van zijn advies aan minister B. En omgekeerd: minister A zal wellicht niet het achterste van zijn tong laten zien nu hij weet dat de SG ook met een andere minister een vertrouwensband heeft. Het kan er toe leiden dat de ‘duale’ SG niet meer de hoogste beleidsadviseur blijft, en zich moet beperken tot het beheer van de twee ministeries. Dat zou een erosie van de functie betekenen.
Het lijkt erop alsof men dat allemaal voor lief neemt. Komt tijd, komt raad. Ministers willen natuurlijk niet graag het verwijt krijgen dat ze wél willen afslanken maar tegelijkertijd een extra SG en directeur Financieel Economische Zaken op de payroll zetten. SG’s hebben wellicht geen zin een keuze te maken bij welk ministerie ze SG willen zijn. Allemaal niet erg duidelijk dus. Als het zo blijft, is de vraag gewettigd waarom men überhaupt tot het instellen van ministeries is overgegaan. Maar misschien is het een opmaat naar een geheel andere opzet van de rijksdienst.
Ander onderwerp: de versobering van de ABD. Daar is alle aanleiding voor, zij het in combinatie met verbetering. Maar voor zover zichtbaar, zijn er op dat vlak nog geen stappen gezet. Of alle topambtenaren al het in het regeerprogramma aangekondigde ‘persoonlijke en toetsbare plan’ over zichzelf hebben gemaakt, weet ik niet, het staat een beetje haaks op het doel om de overhead te verminderen. Ook de evaluatie van de Wet normering topinkomens is nog niet begonnen.
Tenslotte: de politiek-ambtelijke verhoudingen. Geopperd is dat dat die zwaar onder druk staan omdat ambtenaren het niet zo op zouden hebben met het huidige kabinet. Onrust onder ambtenaren, en gevoelens van onveiligheid, gevolgd door geruststellende interne mededelingen van sommige SG’s. Vooralsnog is het allemaal nogal beperkt, incidentele brandjes (ongepaste opmerkingen van staatssecretaris Chris Jansen van I&W bijvoorbeeld) worden snel geblust.
Al enige tijd is sprake van activistische ambtenaren die in de lunchpauze protesteren tegen het beleid inzake Israël en Palestina. Veel (politieke) aandacht krijgt het niet. Hooguit zal de minister van BZ, Caspar Veldkamp, die ambtenaren niet als eerste meer op vertrouwelijke klussen zetten. Veldkamp heeft nog wel meer problemen met zijn ambtenaren, bijvoorbeeld toen hij vermoedde dat ze gelekt hadden over een voorgenomen reis naar Israël. Dat resulteerde in aangifte bij de Rijksrecherche.
Het zou de eerste keer zijn als zo’n aangifte zou leiden tot duidelijkheid over de vraag waar het lek zit, maar dat terzijde. Al met al staan de politiek-ambtelijke verhoudingen nog niet echt onder druk maar waakzaamheid is wel geboden.
Kortom: geen schokkende ontwikkelingen in de rijksdienst. Maar er zit niet veel vaart in de voorgenomen aanpak. Het regeerprogramma stelt dat de minister van BZK ‘deze operatie’ coördineert, ‘aan de hand van af te spreken gemeenschappelijke kaders’. Daar is nog niet veel te merken. Ook de aangekondigde ministeriële commissie die zich bezig zou houden ‘met de voortgang van deze operatie’ is er nog niet. Zoals ik ook betwijfel of er een plan komt, met overtuigende prioriteiten, innovatieve oplossingen en ambitieuze verbeteringen. Maar wie weet, 2025 is nog maar net begonnen.