Ministers als niet-verantwoordelijke uitvoerders?

De onderwijsbegroting is gered na overleg tussen de vier coalitiepartijen en vier oppositionele gedogers. De betrokken ministers stonden erbij en keken ernaar en waren verrast. Ook de premier deed niet echt mee.

Wat is nu eigenlijk de rol van die ministers en het kabinet? Volgens de Grondwet (art. 45 lid 3) is deze als volgt: “De ministerraad beraadslaagt en besluit over het algemeen regeringsbeleid en bevordert de eenheid van dat beleid.”

Minister Bruins verklaarde eerder doodleuk over zijn begroting dat een aantal maatregelen en bezuinigingen slecht waren voor onderwijs en onderzoek, maar dat er nu eenmaal keuzes waren gemaakt en moesten worden gemaakt. Ja, en dus? Legitimeert het moeten maken van keuzes dat de uitkomst verkeerd is? Een beetje minister gaat dan op zoek naar alternatieven en overlegt met beide Kamers, vooral wetende dat er geen automatische meerderheid in de Eerste Kamer is.

Het nu gesloten akkoord met de vier oppositiefracties laat zien hoe waardeloos zo’n akkoord, gesloten achter de bewaakte deur van Wilders, is als er geen inschakeling was van de betrokken ministers en ambtenaren. Er wordt gesneden in de scholing van werknemers in ziekenhuizen (Waarom? Waarschijnlijk omdat men dacht dat het scholing van medisch specialisten betrof... Dan regeert toch onkunde?). Godsdienstonderwijs in openbare scholen heeft het gewonnen van wetenschappelijk onderzoek. Ja, dat krijg je, als er drie christelijke partijen mee onderhandelen. En de ministers en het kabinet pruttelen wat onmachtig en verdedigen vervolgens wat is besloten, met de frase dat er nu eenmaal keuzes moesten worden gemaakt. Maar waarom juist deze keuzes? Dat kunnen ze niet uitleggen. En dat geldt ook voor de vier oppositiefracties. De langstudeerdersboete is van tafel, inderdaad, maar verder?

Is het als minister slaafs volgen van wat in het hoofdlijnenakkoord staat of door de coalitiepartijen wordt bedisseld, verantwoordelijk ministerieel en kabinetsbeleid? Wat is dan de verantwoordelijkheid van een individuele minister en van het kabinet? Wie bestuurt er eigenlijk: de poppenspeler of de poppetjes?

Is dit nu werkelijk wat NSC bedoelde en wilde met de kwalificatie "extra-parlementair"? Namelijk dat fractievoorzitters achter gesloten deuren knutselen en plannetjes bedenken, terwijl ministers, kabinet en premier dat ongezien uitvoeren? Ministers, kabinet en premier zitten er voor de eenheid van het beleid, het algemeen belang, en om in alle openheid afwegingen te maken en te verantwoorden. Niet om aan de leiband te lopen.

Na de kritische adviezen van de (Afdeling Bestuursrechtspraak van de) Raad van State en de Raad voor de Rechtspraak over plannen inzake de tijdelijkheid van verblijfsvergunningen en een tweestatusstelsel, gaan we zien of verstand en rechtsstatelijk bewustzijn het gaan winnen van de poppenspeler(s), en of ministers en kabinet ook hier gaan doen wat vanuit de coalitie wordt opgedragen. Of gaan zij optreden als zelf verantwoordelijke en verantwoorde bestuurders die luisteren naar advies en kennis van staatsrechtelijke instituties, en dat laten prevaleren boven schimmige instructies vanuit de Kamer waar enkele fractievoorzitters hebben zitten kaarten en hun ministers aansturen.

Kortom, de balans is weg: kabinet en ministers regeren niet en doen niet waar ze voor zijn. Het extra-parlementaire, en velen waarschuwden daar al voor, is doorgeslagen en leidt tot curatele en onmacht om coherentie, degelijkheid en eenheid van beleid te maken. Dat we een partijloze premier als procesmanager hebben, draagt daar ook niet aan bij, want veel bemoeienis met de inhoud en koers van kabinetsplannen lijkt hij niet te (willen) hebben.

Aalt Willem Heringa is voorzitter van de Raad van Toezicht van het Montesquieu Instituut, en emeritus hoogleraar vergelijkend constitutioneel en administratief recht.