Hoe premier Rutte Europa door diverse crises hielp. De sterkste Nederlandse minister-president ooit in Brussel.

Bondskanselier Merkel, de Turkse premier Davutoglu en Rutte sluiten in maart 2016 op een zondagnacht in Brussel de befaamde EU-Turkije-deal. Zelfs de toenmalige voorzitters Tusk (Europese Raad) en Juncker (Commissie) waren daarbij niet aanwezig. Daags daarna neemt de Europese Raad het akkoord ‘copy past’ over. Binnen een week loopt de vluchtelingenstroom terug van per dag meer dan tienduizend naar nog maar enkele tientallen.

Zo komt Merkel onverwacht af van haar ondoordachte slogan van augustus 2015 toen de vluchtelingen- en migrantenstroom op gang kwam:´wir schaffen das´ (wij kunnen dat wel aan). De komst van alleen dat jaar 1,5 miljoen personen was uit de hand gelopen. Driekwart arriveerde zonder papieren en de rest toonde vaak vervalste documenten, aldus de Frankfurter Allgemeine Zeitung van 21 juli 2016.

Zomer 2015 staat de euro op springen. Per referendum verwerpen de Grieken massaal (61 procent) een door Brussel opgelegde sanering. Athene zit intussen op zwart zaad. De Eurozone stevent af op een existentiële crisis. Kanselier Merkel, president Macron, voorzitter Tusk, de Griekse premier Tsipras én Rutte sluiten dan, lang na middernacht terwijl de zon alweer boven Brussel verschijnt, het verlossende akkoord. Opnieuw neemt de Europese Raad het compromis onveranderd over.

Juli 2020 leidt Rutte de groep van zuinige landen (met Denemarken, Finland, Oostenrijk en Zweden). Die “vrekken” zijn mordicus tegen 500 miljard euro als gift aan vooral de zuidelijke landen na de coronacrisis. Bij een werkbezoek van Rutte roept een vuilnisman die de premier toevallig ziet, “asjeblieft, geef die Italianen en Spanjaarden dat geld niet”. Waarop Rutte zijn duim opsteekt en lachend terugroept: “Nee, nee, ik onthoud dit”. Onder leiding van Rutte slagen de dwarsliggers er in naar 390 miljard te zakken. De subsidies worden bovendien aan strikte voorwaarden gekoppeld. Zonder het Nederlandse dwarsliggen was dit laatste niet gelukt.¹⁾

Dit is de manier waarop de Europese Raad harde noten kraakt: vooroverleg met de probleemmakers onder leiding van de leiders van Duitsland en Frankrijk met vaak Rutte namens de rest van de EU-27, zo noteer ik in die dagen

Niet eerder speelde een Nederlandse premier zo’n belangrijke rol in Europa. Zoals bekend zijn de Duitse kanselier en de Franse president (wie het ook zijn) de baas in de Europese Raad. Vanaf ruwweg 2015 wordt “Mr. Roette”, zoals de buitenlanders hem aanspreken, door de internationale pers meer en meer als derde leidende figuur genoemd, dus na de kanselier en de president. Rutte had overigens wel vijf jaar nodig om zich internationaal op het voorfront te plaatsen.

Neem de persconferenties na afloop van de Europese toppen. Elke regeringsleider doet daar verslag aan zijn “eigen” media. Bij Rutte is alweer ruwweg sinds tien jaar ook de internationale pers volop aanwezig.

Sinds de oprichting van de Europese Raad in 1974 hebben zes Nederlandse premiers deelgenomen aan de vergaderingen. Van Joop den Uyl tot Jan Peter Balkenende hebben die naar mijn ervaring Nederland allemaal goed vertegenwoordigd. Rutte valt vergeleken bij zijn voorgangers echter uit de toon. Nooit eerder speelde een Nederlandse premier zo’n belangrijke rol in Europa.²⁾

De studiedienst van het Europees Parlement roemt Rutte in 2020 als summit champion. Merkel, beïnvloed door het Duitse Raadsvoorzitterschap van die dagen, wordt in dat rapport 124 keer aangehaald, Macron in totaal 67 keer en Rutte 40 keer. Alexander De Croo, als premier van België het best vergelijkbaar met Nederland, komt drie keer in het spel voor (EPRS, PE 699.472)

Wel ontstaat in de loop der jaren vooral bij de oppositie in de Tweede Kamer het beeld van een premier met een Januskop. Rutte zou in Den Haag één ding zeggen en iets heel anders in de vergaderingen van de Europese Raad. In Brussel meegaand pro-Europa, en in Den Haag als “VVD-leider” eurosceptisch. Dan wel – ja inderdaad- soms ook wel eens omgekeerd.

Hét karakteristieke kenmerk van Rutte is zijn door de jaren heen afstand houden van de hoogdravende ideeën over verdere verdieping van de Europese integratie. Dus versterking van de euro met een Europese begroting, het invoeren van Europese belastingen, het opbouwen van Europese schulden, een Europese minister van financiën of Europese grensbewaking. Rutte moet er niet aan denken!

12 oktober 2017 werpt de premier in de Tweede Kamer de vraag op waarom Nederland eigenlijk lid is van de Europese Unie.

Hij ziet drie redenen. “Door in een instabiele wereld samen te werken met andere landen ben je ingebed in een sterke structuur, wat veiligheid biedt. Twee: het biedt ons enorme economische mogelijkheden. Wij zijn de meest open economie van de wereld na Hong Kong. Het is daarom voor Nederland cruciaal dat wij lid zijn van die grote Europese interne markt. Voor onze banen en voor onze economie is dat vitaal. Ten derde: Europa is een waardengemeenschap. Hoe voorkom je nu dat een land als Italië zijn nationale problemen collectiviseert? Wij willen dat landen er verantwoordelijk voor zijn om in de eerste plaats hun eigen problemen op te lossen. Als zij een beroep doen op het collectief, moet dat onder de striktste voorwaarden gebeuren om alsnog in heel korte tijd hun achterstallig onderhoud in te lopen”.

Nederlandse politieke leiders hadden nog wel eens een moeizame verhouding met Parijs. Donderdagnacht, terwijl Rutte de media te woord staat, breekt president Emmanuel Macron daar totaal ongebruikelijk in en spreekt - voor een fractie van een seconde zichtbaar bewogen - woordjes van dank en waardering. Zelfs gevolgd door kusjes.

Rutte, vanaf zijn komst in oktober 2010 was maar liefst bij 112 Europese topbijeenkomsten. Hij was daar een Merkelman. “Zij is mij zeer dierbaar. Ik ontving vanochtend nog een bericht van haar”, onthulde de premier afgelopen donderdag in Brussel. Merkel had dan ook veel vertrouwen in Rutte. “Als er problemen moeten worden opgelost, zegt ze altijd: “Das müssen wir den Mark fragen. Der weiss das”, aldus René Moerland in de van NRC 17 februari 2019.

Bij de feestelijke viering van zestig jaar Europese Unie op 25 maart 2017 in Rome mag de daarbij aanwezige pers via het scherm even meekijken. Ik zie hoe Merkel en Rutte voortdurend overleggen en zelfs bij het poseren voor de “familiefoto” nog staan te klessebessen.

“We gaan ‘m missen. Hij is een van de meeste ervaren leiders. Degene die vaak hielp om het compromis te maken. Nederland bokste zodoende heel vaak boven haar gewicht”, zei de Belgische eerste minister Alexander De Croo bij zijn aankomst van het topberaad tegen RTL Nieuws.

“Hij kwam als een euroscepticus naar Brussel maar werd door zijn ervaring in de Europese Raad een Europeaan”, concludeert Frans Timmermans, de vroegere eerste vicevoorzitter van de Commissie.

Het NOS Journaal vroeg Viktor Orbán, door de Nederlandse premier regelmatig onder vuur genomen wegens de wankele rechtsstaat daar, of ook hij Rutte zal missen. “Nou nee, dat zou ik niet willen zeggen”, grijnst de Hongaar.

Voor het Europees Parlement was Rutte nogal eens minder vriendelijk. Ooit sprak hij laatdunkend van: een feestcommissie op zoek naar een feest. “We noemen het een parlement, maar het is geen parlement zoals wij hier zitten. Dat is nu eenmaal zo” zegt de premier op 1 november 2016 tegen een verblufte Eerste Kamer.

VVD-coryfee Hans van Baalen komt in 2019 bij zijn vertrek uit het Europees Parlement tot dezelfde conclusie: 'Er is te weinig werk voor al die Europarlementariërs. Dat stemt overeen met de opinie van de befaamde Franse president Mitterrand (1981-1995) die sprak van een nul, een instituut dat nog in geen honderd jaar legitiem zou worden (NRC, 22 mei 2009).

Dr. Jan Werts is journalist en publicist en promoveerde in 1991 op een dissertatie over de Europese Raad. Hij is voor het Montesquieu Instituut de vaste correspondent in Brussel.

• 1) 

  Jan Werts, “Hoe ‘Britse’ Rutte EU-uitgavenexplosie afremt”, 27 juli 2020 op deze website
• 2) 

  Mijn ervaring neergelegd in de boeken “The European Council”, van 1992, 2008 en 2021.