Reacties op uitslag Europese verkiezingen

Er liggen meer dan 100 dossiers te wachten op de kersverse volksvertegen­woordigers die deze week hun Brusselse burelen gaan inruimen. De uitslag focust op de hogere politiek vanuit de hoofdsteden - van topjobs en strategie.

Onderwijl moeten de nieuwe Europarlementariërs - twee van de drie gekozenen - onderling gaan uitmaken wie in welke commissie en functie gaat opereren. Van de 31 Nederlanders is er maar een handvol in Straatsburg ervaren, zoals Eickhout en Gerbrandy en Gotink; voor Volt, PVV en BBB is het Europees Parlement bijvoorbeeld helemaal nieuw. Bodembeleid? Geneesmiddelen? Meerjaren­begroting?

Dat wordt een spoedcursus Europa voor onze nieuwe vertegenwoordigers in het huis van de Europese democratie.

Mendeltje van Keulen leidt als lector (praktijkprofessor) de onderzoeksgroep EU Impact Hub aan De Haagse Hogeschool.

Het indringen van radicaal rechts in de haarvaten van het Europees gebeuren is het belangrijkste gevolg van deze verkiezingen. Gaan de twee grote rechtse partijen daar samenklonteren, dan wordt dat meteen de grootste partij in het Europees Parlement.

Rechts was altijd taboe in de EU. Zodra in 2000 de radicale FPÖ in Wenen dreigde te gaan meeregeren, nam de Europese Raad ongekende sancties tegen Oostenrijk. Koningin Beatrix werd het zelfs aangerekend daar nog te gaan skiën. Vandaag regeert datzelfde radicaal rechts al mee in Den Haag en eveneens Budapest, Bratislava, Helsinki, Rome, Stockholm en Zagreb. Kloppen de peilingen dan volgt zelfs Parijs na binnenkort verkiezingen daar.

Intussen schudt de Duitse christendemocratische Commissievoorzitter Ursula von der Leyen handen met de rechtse Italiaanse premier Giorgia Meloni van de Broeders van Italië die sterk uit deze verkiezingen komt. Zo wil de Duitse de meerderheid verwerven nodig voor een nieuwe termijn in Brussel voor de rest van de jaren twintig.

Door afgelopen halfjaar Frans Timmermans’ klimaat Green Deal deels uit te kleden, kon von der Leyen’s EVP zich afgelopen weekeinde verrassend goed tegen oprukkend rechts handhaven.

Van belang is verder dat de vier pro Europese fracties – christendemocraten, sociaaldemocraten, liberalen en groenen – hun meerderheid in Straatsburg behouden.

Doorslaggevend voor de invloed komende jaren van de rechtse partijen is de vraag of zij tot blokvorming komen. Tot nu toe staat tegenover een kritische ECR fractie de meer radicaal eurokritische ID. Meloni (ECR) wil met de Franse Marine Le Pen (ID) samen een supergrote fractie vormen. De vraag is wel of dit lukt, gezien hun grote meningsverschillen bijvoorbeeld over de oorlog om Oekraïne.

In Straatsburg is de macht verdeeld over de voorzitters van bijvoorbeeld de reeks commissies (zoals financiën, landbouwpolitiek, milieu) en de invloedrijke rapporteurs over alle kwesties die daar spelen. Officieel krijgen alle fracties hun deel van circa honderd te verdelen posten en wel naar gelang hun grootte. Onduidelijk is nog de invloed van een mogelijk cordon sanitaire dat - nogal ondemocratisch - rechts dan uitsluit.

Ten slotte is het goed voor ogen te houden dat het Europees Parlement geen directe invloed heeft op de besluiten van de Europese Raad van de regeringsleiders. Tegelijk zien we dat een reeks lidstaten Finland, Hongarije, Italië, Kroatië, Nederland, Slowakije en Zweden nu al eurokritisch getinte leiders naar Brussel stuurt. Mogelijk volgen op termijn bijvoorbeeld Frankrijk en Oostenrijk. Zoiets is in de binnenkort 75-jarige EU nooit eerder vertoond. Zo ook dat drie vrouwen, von der Leyen, Meloni en Le Pen, de politieke kaart van Europa gaan kleuren.

De Europese Raad beraadt zich komende maandag in Brussel in een extra vergadering over de hele situatie.

Dr. Jan Werts is journalist en publicist en promoveerde in 1991 op een dissertatie over de Europese Raad. Hij is voor het Montesquieu Instituut de vaste correspondent in Brussel.

Uiterst rechts: verdeeld maar springlevend

Kort na middernacht verscheen een opgeluchte Ursula von der Leyen in het Europees Parlement (EP) voor de camera's. "Het midden houdt stand," verklaarde de voorzitter van de Europese Commissie. Toch is deze opluchting ongepast. Haar christendemocratische Europese Volkspartij (EVP) blijft weliswaar de grootste fractie, en in sommige landen, waaronder België, Nederland en Spanje, bleef de deels verwachte verkiezingsoverwinning van uiterst rechts uit. Maar tegelijkertijd behaalden uiterst-rechtse partijen onder de streep een historisch hoge score.

Dat is grotendeels te danken aan de forse opmars van het Rassemblement National (RN) in Frankrijk, de Fratelli d'Italia van Giorgia Meloni en de Alternative für Deutschland (AfD), die veel zetels voor het uiterst rechtse blok in het EP wisten te veroveren. De Identiteit en Democratie (ID) fractie, met onder andere de Italiaanse Lega van Matteo Salvini en het Franse RN, won 9 zetels. De Europese Conservatieven en Hervormers (ECR), met onder meer de Poolse PiS en het Spaanse Vox, won 4 zetels.

Deze zetelaantallen ogen bescheiden, maar veel radicaal-rechtse partijen hebben zich (nog) niet aangesloten bij deze twee fracties. Zo zijn de Duitse AfD en de Hongaarse Fidesz partij nog op zoek naar een politiek thuis.

Er is sowieso weinig reden voor opluchting. In België behaalde het Vlaams Belang haar op één na hoogste score ooit. In Nederland werd de PVV de grootste winnaar (+5 zetels) - nooit eerder haalde de partij van Wilders zoveel zetels (6 in totaal) in het EP. In Spanje hielden de traditionele machtspartijen stand, maar de radicaal-rechtse partij VOX verdubbelde haar zetels in het EP. In Italië, Frankrijk en Oostenrijk werden uiterst rechtse partijen de grootste, terwijl ze in Duitsland, België en Polen op de tweede plaats eindigden.

De consequenties van de opmars van deze partijen zijn moeilijk te voorspellen, vooral omdat het onzeker is of en hoe zij op Europees niveau gaan samenwerken. Eén ding is zeker: de geruststelling is voorbarig. Het wordt een buitengewoon ingewikkelde puzzel voor Ursula von der Leyen, want het uiterst rechtse blok is weliswaar verdeeld, maar springlevend.

Léonie de Jonge is universitair docent Europese politiek en maatschappij aan de Rijksuniversiteit Groningen. Stijn van Kessel is universitair hoofddocent Europese politiek aan de Queen Mary Universiteit in London. Beiden zijn gepromoveerd op populistische en radicaal-rechtse partijen in Europa.