Column: De veerkracht van de Rechtsstaat

De laatste tijd valt het begrip rechtsstaat vaak. Een woord waar velen gevoelsmatig direct positief op reageren. Leven in een rechtsstaat, dat voelt veilig, geborgen zelfs. Niemand zou immers in een land willen wonen waar geen recht heerst. Maar wat een rechtsstaat eigenlijk inhoudt, daar staan wij meestal niet zo bij stil.

Een column van Rob Visser

Gebonden aan recht

Over het begrip rechtsstaat zijn vele boeken geschreven en bestaan evenveel meningen. Gelukkig bestaat over een aantal elementen van de rechtsstaat wel brede overeenstemming. Het belangrijkste is misschien wel dat in een rechtsstaat het recht het hoogste gezag is, wat betekent dat iedereen onderworpen is aan het recht. Dat geldt ook voor de overheid. De macht van de overheid is dus door het recht beperkt. Dat is een duidelijk verschil met bijvoorbeeld een dictatuur of een autocratie. Omdat ieder individu is gebonden aan het recht, weet in principe ook een ieder wat zijn rechten en plichten zijn, net zoals hij weet dat alle anderen ook aan datzelfde recht gebonden zijn. Recht biedt rechtsgelijkheid en rechtszekerheid. Zo weet iedereen waar hij aan toe is.

Onlosmakelijk verbonden

Soms wordt wel gesproken over een 'democratische rechtsstaat', maar nodig is dat niet. Een rechtsstaat zonder democratie is niet goed voorstelbaar. Emeritus hoogleraar en oud-minister Hirsch Ballin formuleerde dat eens heel beeldend: democratie en rechtsstaat zijn niet los verkrijgbaar. Spreken over een democratische rechtsstaat is dus eigenlijk dubbelop.

Horizontale werking van grondrechten

De rechtsstaat heeft nog een aantal andere elementen die direct met het recht verbonden zijn. Centraal zijn de grondrechten, de fundamentele rechten voor ieder mens. Van oorsprong waren die rechten gericht op bescherming tegen een te opdringerige overheid. Maar grondrechten kunnen ook horizontaal werken, dat wil zeggen tussen burgers. Belangrijke grondrechten zijn: het recht om in gelijke gevallen gelijk behandeld te worden, het discriminatieverbod, het kiesrecht, het recht op vrije meningsuiting en het recht op demonstratie.

Balans door scheiding der machten

Daarnaast is een belangrijk element van de rechtsstaat de scheiding der machten. Regering, het parlement en de rechtspraak zijn gescheiden. Essentieel gevolg daarvan is de onafhankelijkheid van de rechtspraak. Wetten komen tot stand door samenwerking van de regering en het parlement. Maar de toetsing daarvan in een concreet geval gebeurt door de onafhankelijke rechter. Zo wordt het recht en de toepassing van het recht bepaald door gescheiden instituten en daardoor in balans gehouden.

Beginselen als kader

Maar wat betekent dit nu allemaal in de praktijk? Een voorbeeld: het staat iedereen vrij om een mening te hebben over iets. Maar als die mening strijdig is met de beginselen van de rechtsstaat, zoals bijvoorbeeld de grondrechten, dan staat het niet vrij om die mening zomaar om te zetten in daden. Dat geldt bijvoorbeeld voor het in het openbaar oproepen en aanzetten tot discriminatie. Het is aan de overheid om in zo'n situatie op te treden.

Ongenoegen bij een verkiezingsuitslag

De rechtsstaat is een kostbaar bezit. Handelen in de geest van de rechtsstaat zou daarom bij iedereen hoog in het vaandel moeten staan. In dat verband is het de vraag of een demonstratie tegen de uitslag van de verkiezingen past in dat kader. Het kiesrecht en verkiezingen behoren tot de grondrechten van de rechtsstaat. De uitslag is het resultaat van een democratisch proces. Hoezeer men de uitslag ook persoonlijk mag betreuren, het is wel de toepassing van een essentieel grondrecht. Tegen de uitslag past geen demonstratie, want daarmee zou de essentie van de rechtsstaat verloochend worden. De rechtsstaat geeft overigens voldoende andere mogelijkheden om eventueel ongenoegen te uiten.

Aantasting van beginselen

De rechtsstaat staat ook elders in de schijnwerpers. Wat er bijvoorbeeld gebeurt in Polen en Hongarije roept vragen op die direct raken aan de rechtsstaat. De aantasting van de positie van de onafhankelijke rechterlijke macht in die landen treft één van de kernbeginselen van de rechtsstaat. Daartegen opkomen is opkomen voor de waarden van de rechtsstaat.

Een diepe verankering

Deze voorbeelden geven aan dat de rechtsstaat niet onaantastbaar is. Bestuur door mensen is mensenwerk en mensen hebben soms ideeën die niet passen bij hun publieke positie. Een staat wordt bepaald door de balans tussen instituties en de mensen die de instituties bevolken. De instituties bepalen het kader waarbinnen de politiek moet opereren. Gaat de politiek daarbuiten dan kan de rechtsstaat in gevaar komen. Maar in de meeste democratische landen is er een onderliggend aspect dat hiertegen in het geweer komt. Landen met een rechtsstaat geven vaak blijk van een grote veerkracht. Kennelijk zit het gevoel voor de beginselen van de rechtsstaat daar diep verankerd in de manier waarop mensen naar de politiek kijken. Dat gevoel is misschien onbewust, maar het appelleert wel aan overtuiging hoe een land het beste bestuurd moet worden.

Veerkracht en herstel

Polen geeft daarvan een interessant voorbeeld. De Poolse regering heeft duidelijke stappen gezet de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht in te perken. Maar de stap zetten naar een ondemocratisch regime heeft men niet aangedurfd. Er zijn vrije democratische verkiezingen gehouden. Die verkiezingen hebben ertoe geleid dat de zittende regering de absolute meerderheid heeft verloren. Daarop is geen staatsgreep gevolgd, maar mag de grootste partij als eerste proberen een regering te vormen. De kans dat dat lukt is heel klein. Daarna komen de oppositiepartijen aan de beurt. Hun programma staat duidelijk voor een volledig herstel van de rechtsstaat. Als zij inderdaad de regering gaan vormen dan is dat een teken van de veerkracht van de rechtsstaat. De rechtsstaat kwam onder spanning, maar de intrinsieke kracht van het bestel is zodanig dat de rechtsstaat zich weer kan herstellen.

Permanent onderhoud

Het is al vaak gezegd, maar daarom niet minder waar: democratie vergt permanent onderhoud. Hetzelfde geldt voor de rechtsstaat. Ook in die zin komen democratie en rechtsstaat bij elkaar. Het is daarom op zich een positief teken dat in ons land deze notie de laatste tijd in het publieke debat weer uitdrukkelijk wordt benoemd.

Meer informatie over de Academie voor de Rechtsstaat

De Academie voor de Rechtsstaat is een nieuwe leergang van het Centre for Professional Learning.

Meer weten over de Academie voor de Rechtsstaat?