Verdeeld Europa zoekt moeizaam actie in wereld zonder orde

Plotseling heeft Europa ruzie met de halve wereld. Na maanden strijd met Rusland over Oekraïne, nu ook met Israël over de brandende Palestijnse kwestie. Verder met Tunesië over de vluchtelingen en met de Islamitische grootmacht Turkije die Hamas ineens steunt.

Dan zijn er de vijandelijkheden in de Europese achtertuin. Daar bevechten de toekomstige EU-landen Servië en Kosovo elkaar. Plus spanningen rond Moldavië, een door Rusland bedreigde buur van de EU. Pijnlijk is tenslotte dat de EU plaats moet maken voor Iran als bemiddelaar in het conflict over de door Azerbeidzjan massaal uit Nagorno-Karabach verdreven bevolking.¹⁾

Vlak voor de vergadering van de Europese Raad van 26 oktober in Brussel liet de nieuwe premier van Slowakije, Robert Fico, weten alle militaire steun aan Oekraïne te stoppen. Volgens hem moet de EU zich hervormen van wapenleverancier tot vredestichter.

De Hongaarse rebel Viktor Orbán krijgt zodoende bijval. Stond de superslimme Hongaar tot nu meestal alleen (moeilijk vol te houden voor een kleiner land), nu krijgt hij via Fico steun van zijn noordelijke buur. Beide leiders cultiveren betrekkingen met Rusland.

Tegelijk zal Europa behalve Oekraïne ook de Palestijnen meer grootscheeps financieel moeten steunen. De Wall Street Journal schrijft dat westelijke kringen wapentekorten voorzien als voortaan op twee fronten moet worden gevochten. Wie krijgt dan voorrang? De enorme aandacht van het publiek voor de dramatische strijd om Oekraïne is plotseling weg. President Zelenski’s videotoespraak tot de Europese Raad verdween tussen de plooien van dringender kwesties. President Poetin lacht in zijn vuistje.

Opmerkelijk verder hoe Commissievoorzitter Ursula von der Leyen en Europese Raad voorzitter Charles Michel uiteenlopend reageerden op de inval van Hamas in Israël. De eerste aanvankelijk eenzijdig pro-Israël, met stopzetting van alle financiële steun aan de Palestijnen. Michel daarentegen met enig gevoel voor het menselijk drama in Gaza. Hun uiteenlopend commentaar weerspiegelt de verdeeldheid in Europa.

Tenslotte broeit er een conflict tussen de nationale politieke leiders over ruwweg 50 miljard extra voor de EU. De Commissie vraagt die tussentijds omdat zij binnenkort op zwart zaad zit. Demissionair minister-president Mark Rutte bestrijdt dat.

Al deze conflicten dragen het gevaar van destabilisatie van Europa in zich en dus van onze veiligheid en welvaart. Bij werkelijk álle genoemde kwesties kan de Europese Raad alleen unaniem besluiten. De vraag is nu of het dwarse Hongaars-Slowaakse front, soms met steun van Polen, de besluitvorming gaat blokkeren.

De twee Europese presidenten die rivaliserend Europa leiden. Wat moet de rest van de wereld daarvan wel denken? Bij de komst van dit systeem is hiervoor trouwens al gewaarschuwd.²⁾

Bij zijn aankomst in Brussel zei Rutte dat ”de gewone mensen op dit uur, in deze minuut in Gaza onmiddellijk massaal hulp moeten krijgen. Voor water, voor stroom, medicijnen, brandstof, medicijnen, voedsel. De mensen daar zitten in doodsangst vanwege de oorlog. De twintig trucks met hulpgoederen die ze nu dagelijks krijgen, zijn lang niet genoeg. Dit moet massief omhoog”.

De Europese Raad had vervolgens vijf uur nodig voor een oproep tot een “onafgebroken, snelle, veilige en ongehinderde humanitaire toegang en hulp om de mensen in nood te bereiken, Dit via alle noodzakelijke maatregelen waaronder humanitaire corridors en pauzes in de oorlog tussen Hamas en Israël”, aldus de Raadsconclusies.

Op 15 oktober had de Europese Raad de bloedige terroristische aanval van Hamas al veroordeeld en de vrijlating van de gijzelaars geëist. De leiders herhaalden op 26 oktober hun eerdere de verklaring die “Hamas in de krachtigste bewoordingen veroordeelt om zijn meedogenloze en willekeurige terroristische aanslagen in heel Israël (…) De Europese Raad benadrukt met klem het recht van Israël om zich te verdedigen”.

“Dit laatste in overeenstemming met het internationaal recht en internationaal humanitair recht”, aldus de verklaring. Die laatste toevoeging zou een handenbinder moeten zijn voor de strijdlustige Israëlische leider Benjamin Netanyahu. De meermalen van corruptie verdachte meedogenloze Israëlische leider zegt met zijn inval in Gaza “de tweede onafhankelijkheidsoorlog te zijn gestart”. Dus na die van 1948 met het verjagen van de Palestijnen.

Het valt kortom te betwijfelen of Netanyahu zich van Europa iets aantrekt. Rutte in Brussel (na ’n fractie aarzeling): “ja toch wel, omdat wij op dezelfde lijn zitten als de Verenigde Staten, die daar de grootste invloed hebben”.

De Spaanse leider Pedro Sánchez eiste met steun van zijn Ierse collega een staakt-het-vuren, wat de andere leiders veel te ver ging. De demissionaire sociaaldemocratische premier deed dit naar verluidt omdat hij hoopt samen met een uiterst linkse partij aan de macht te kunnen blijven. Maandag voor de top blokkeerde Annalena Baerbock, de Duitse minister van Buitenlandse Zaken, al zo’n voorstel. Terwijl toch de gezaghebbende António Guterres, secretaris-generaal van de VN, eveneens al dagen op een humanitaire gevechtspauze mikt.

De Duitse bondskanselier Olaf Scholz benadrukte dat “Israël een democratie is met zeer humanitaire principes. Ik betwijfel niet dat het Israëlische leger de regels van het internationale recht respecteert.” Hoewel verder niemand dit Scholz zou nazeggen, erkennen de andere leiders dat Israël volop het recht heeft terug te slaan na de aanvallen van Hamas van 7 oktober. Zie Scholz’ opinie als voortvloeiend uit de rol van Duitsland bij de Holocaust.

Daags na de Europese top verbrokkelden de EU-27 alweer. Acht landen stemden in de VN in New York voor een “onmiddellijk humanitair bestand” (truce), vier stemden tegen, terwijl vijftien EU-landen, waaronder Nederland blanco stemden.

De Franse president Emmanuel Macron speculeert intussen op de creatie van een humanitaire EU-coalitie. Die zou vanuit Gaza met als brug het nabijgelegen Cyprus hulp kunnen bieden en zelfs gewonden afvoeren.

Kanselier Scholz’ mening staat haaks op die van Michel en de EU-chef buitenland Josep Borrell. Die keuren het door Israël al wekenlang compleet afsluiten en tegelijk zwaar bombarderen van overbevolkt Gaza met 2,3 miljoen inwoners af. Diverse andere leiders hebben in de Europese Raad met Rutte het afsluiten van Gaza van water, elektriciteit, medicijnen en levensmiddelen scherp veroordeeld. Op die manier staat het overleven van de bevolking daar op het spel.

Bij bovenstaande discussies past de kanttekening dat in oorlogstijd de diplomatieke taal en terminologie extra telt. “Wij hebben zeker een uur lang gesproken over de precieze formulering”, zei Rutte na afloop. Sommigen zagen die discussie zelfs als “woord acrobatiek”. Zo hadden Duitsland en Oostenrijk in de slotconclusies liever gesproken van “humanitaire vensters” (windows) in plaats van de nu gekozen vraag om pauzes.

De Palestijnse Autoriteit maakte intussen bekend dat bij de Israëlische bombardementen al meer dan 7.000 bewoners van de Gazastrook zijn gedood en ruwweg twintigduizend gewond. Dit nadat Hamas op 7 oktober bij een verrassingsaanval 1400 Israëliërs ombracht en meer dan tweehonderd gijzelaars nam.

Het Midden-Oosten is al decennia voorpaginanieuws. Neem de Europese Raad van juni 1980 in Venetië, alweer 43 jaar geleden. Als verslaggever werd ik de nacht daarvoor ginds uit bed gebeld. Via Londen was uitgelekt dat de Europese Gemeenschap (EG), na jarenlang bikkelen hierover, een rol zag voor de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie PLO. Israël werd opgeroepen de sedert 1967 bezette Palestijnse gebieden te verlaten. Dat was nog eens sensationeel nieuws!

Die Middle East Declaration³⁾is sindsdien de hoeksteen van het optreden van de EU. Dit tot groot verdriet van Israël dat woedend reageerde. Tel Aviv vergeleek het besluit van de EG zelfs met de voorbereiding destijds van de Holocaust tegen de Joden.⁴⁾ Sedertdien spreken wij niettemin van een “vredesproces”, hoe wrang dat vandaag ook klinkt.

Inmiddels is de Europese Unie geen serieuze bemiddelaar meer in het conflict. De EU is geen permanente substantiële financier (hulp, militair) van Israël, zoals de Verenigde Staten. Tegelijk is zij wel een belangrijk financier bij de heropbouw van de Palestijnse gebieden. En wel keer op keer na de eerdere bloedige conflicten.

Hoewel de leiders wel uitkijken de versleten term “vredesproces” te gebruiken, vragen zij om “een politiek proces op basis van de tweestaten-oplossing”. De EU “staat erachter dat er op korte termijn een vredesconferentie wordt gehouden”. Zoals bekend heeft Israël via de vestiging van massa’s kolonisten in de Palestijnse gebieden zo’n tweestaten-oplossing echter al getorpedeerd.

De oorlog in het Midden-Oosten doet denken aan najaar 1973 toen de olieaanvoer bijna tot stilstand kwam als gevolg van de Jom Kippoer-oorlog. De OPEC lanceerde destijds een embargo tegen de landen, zoals Nederland, die Israël steunden. Zo kregen wij twee maanden lang de befaamde autoloze zondagen. Dreigt nu een herhaling?

Volgens persberichten hebben EU-functionarissen zich daarover al beraden. Dit op initiatief van de commissaris voor energie, Kadri Simson. Zij bespraken het eventueel aanleggen van extra voorraden brandstof voor diesel en benzine. “Olie is belangrijk. Wij willen niet dat onze vrachtwagens in de rij komen staan voor diesel”, zegt een Europese functionaris in het FD van 28 oktober.

De EU-experts kwamen overigens tot de conclusie dat een herhaling van 1973 minder voor de hand ligt. Europa is vandaag veel minder van het Midden-Oosten afhankelijk. Slaat echter daar de vlam weer in de pan, dan zullen de prijzen wel stijgen met als gevolg inflatie waarop niemand zit te wachten.

In hun slotconclusies benadrukken de leiders dat de veiligheid van Oekraïne een Europese prioriteit blijft. Oekraïne “moet op zeer korte termijn snel militaire steun krijgen” aldus de conclusies.

Premier Orbán blokkeert al maanden als enige van de EU-27 het vrij maken van 500 miljoen voor wapenlevering aan Oekraïne uit de EU-Vredesfaciliteit. Zoals bekend schudde de Hongaarse leider onlangs bij een feestje rond de nieuwe Chinese Zijderoute de handen van Vladimir Poetin. "Ik heb die foto gezien en ik vind het walgelijk", zei Rutte in de Tweede Kamer.

Volgens het Franse dagblad Le Figaro van 28 oktober ziet president Macron die handenschudderij anders. “Zo’n direct contact met Poetin kan ons op een gegeven moment van pas komen”, zou hij hebben gezegd. “Wij kunnen elkaar niet verbieden met andere leiders te praten. Alleen mogen zulke initiatieven er nooit toe leiden dat ze ons als gezamenlijkheid verzwakken”, zo waarschuwde hij.

Binnenkort willen de EU-27 hun twaalfde pakket sancties tegen Rusland overeenkomen. Daarin worden de handel in diamanten en staal en militair bruikbare goederen opgenomen. Plus maatregelen om het ontduiken van zulke maatregelen tegen te gaan. Plus mogelijk het bestemmen van 200 miljard euro na de inval bevroren Russisch kapitaal voor de wederopbouw van Oekraïne.

Zonder instemming van de Hongaarse en Slowaakse leiders komt er echter geen nieuw pakket. Gaat Orbán pas akkoord als de EU de 28 miljard deels vrijgeeft die zij hem onthoudt wegens niet naleving van de rechtsstaat?

In een overigens ongebruikelijk tussentijds verzoek vraagt de Commissie ruwweg 100 miljard extra voor de periode tot 2027. Dat is bijna evenveel als tot voor enkele jaren de hele EU-jaarbegroting. De helft is bedoeld om zwaar beschadigd Oekraïne op de been te houden. Tweederde daarvan als goedkope lening (die wellicht nooit afgelost wordt), de rest als gift. Tot nu toe heeft de EU ruim 82 miljard in Oekraïne gestoken. In 2020 bij de samenstelling van de Europese langjaren begroting, was de Russische inval niet te voorzien.

Daarnaast wil de Commissie met steun van een meerderheid van de EU-27 landen nog circa 50 miljard. Ze beroept zich op de extra uitgaven voor COVID, voor het beperken van de migrantenstroom (15 miljard), voor extra personeel, hogere inflatie, hogere salariskosten, de stijgende rente, enzovoorts. Al bij de eerstvolgende Europese Raad van midden december wil de Commissie de knoop doorhakken.

Premier Rutte greep zijn aankomst in Brussel aan om tegen dit plan “uit te vallen”, aldus buitenlandse media. Nederland heeft, net als de meeste andere landen, overigens geen probleem met die 50 miljard voor Oekraïne.

Rutte: “De rest moet volledig beschikbaar komen via drie prioriteiten: herschikken, herschikken en nogmaals herprioriteren van de EU-begroting. Net als soms in Den Haag moet Brussel nu de broekriem aantrekken. De aldus vrijkomende middelen moeten vervolgens vooral naar het migratieprobleem. Dat is onze prioriteit”, aldus Rutte.

Globaal geldt dat zodra de EU om geld vraagt, het Nederlandse aandeel schommelt tussen vier en vijf procent. Dan gaat het om vier tot vijf miljard op te brengen door de Nederlandse bevolking, waar Den Haag niet langs kan kijken. Zelfs de Belgen, meestal ongeremd pro meer Europa, liggen nu dwars.

Het Nederlandse verzet wordt gedeeld door Duitsland. Kanselier Scholz noemde het Commissievoorstel in de vergadering naar verluidt zelfs misprijzend “een mislukt stripverhaal”. Verder liggen de traditionele “zuinige vier”: Denemarken, Finland, Oostenrijk en Zweden dwars. Voorzitter Michel, die dit overleg moet leiden, verwacht “een zeer moeilijk debat”.

Het urgente migratieprobleem is in de Europese Raad verdrongen door de actualiteit. Een brief van Von der Leyen aan de 27 regeringen leert intussen dat de Commissie nadruk verschuift naar betere bewaking van de lekke Schengengrenzen, kritischer kijken naar de boten met vluchtelingen en het terugsturen van meer migranten.

Egypte, Libië en Tunesië krijgen van de EU meer gesofisticeerde schepen om te jagen op de mensensmokkelaars. Tegelijk dienen die om in de Middellandse Zee benarde vluchtelingen op te pikken. Zo zijn dit jaar al 11.000 bootvluchtelingen gered. Na de akkoorden met Turkije en recent Tunesië over beperking van de vluchtelingenstroom, mikt Von der Leyen op zo’n deal met Egypte.

Deze benadering sluit aan bij de wensen van zowel Nederland als de invloedrijke Europese Volkspartij/CDA en het rechtse blokje in het Europees Parlement. De Italiaanse minister-president Georgia Meloni juicht de nieuwe accenten toe. Zij heeft het “open grenzen beleid” altijd bekritiseerd. Socialisten, groenen en een deel van de liberalen in het Europees Parlement zijn kritischer.

De leiders namen na tien jaar afscheid van hun liberale Luxemburgse collega, Xavier Bettel. Na verloren verkiezingen moet hij plaats maken voor de christendemocraat Luc Frieden.

Binnen enkele maanden verdwijnen eveneens de leiders van de andere Benelux-landen, Alexander De Croo en Mark Rutte. En Raadsvoorzitter Michel, die na vijf jaar niet herbenoembaar is. Zij zouden naar verluidt wel een internationale topfunctie willen.

Bijvoorbeeld secretaris-generaal van de NAVO, een prestigieuze post die vrijkomt. Rutte zou het ‘heel interessant’ vinden om de Noor Jens Stoltenberg volgend jaar op te volgen. Dat zei hij in het Haagse radioprogramma Spuigasten. Het is voor het eerst dat de premier zinspeelt op een politieke carrière in het Brussels hoofdkwartier van de NAVO. Op 10 november schetste de New York Times de handvol andere kandidaten. Geen van hen heeft de ervaring of de internationale bekendheid van Rutte.

Tiranniek Rusland, mondiaal opkomend China, de politiek gespleten Verenigde Staten, Taiwan, het kokende Midden-Oosten waar Saoedi-Arabië, Iran, Turkije en Israël elkaar bevechten. Mogelijk opflakkerend terrorisme hier als reactie op onze steun aan Israël. Worden de jaren twintig die van een wereld zonder orde?

Daarbinnen de Europese leiders die er tijdens drie topconferenties binnen drie weken amper in slagen het eens te blijven. Volgens de Commissie heeft Europa een “geopolitieke”, dus wereldwijd machtige, politieke rol. Dan is het wel curieus dat de EU geen bemiddelende rol speelt in het Midden-Oosten, laat staan te zijner tijd in de oorlog tussen Rusland en Oekraïne. Terwijl dat in het Midden-Oosten in de jaren tachtig, zoals hiervoor geschetst, nog wel het geval was.

Kleine voorspelling tenslotte: de 50 miljard die de Commissie voor eigen uitgaven extra wil, vallen uiteindelijk veel lager uit. Dat kan. Laat de Commissie onder haar eigen bed kijken, waar die miljarden verborgen liggen”, zegt een Brusselse insider in vakblad Politico.

Dr. Jan Werts is journalist en publicist en promoveerde in 1991 op een dissertatie over de Europese Raad. Hij is voor het Montesquieu Instituut de vaste correspondent in Brussel.

• 1) 

  Agency EURAKTIV, “EU diplomacy humiliated”, 23 oktober 2023.
• 2) 

  The unavoidable field of tension between the ‘two Presidents of Europe’ in Jan Werts, “The European Council”, 2008, p. 172.
• 3) 

  Bulletin EG, 6-1980, p. 8.
• 4) 

  Dagblad The Times, 16 June 1980. “Israel bitter over EEC Middle East peace plan”.