Groot deel Poolse kiezers is klaar met PiS. Komt er verandering?

Right-wing populism will fail in government. Deze aanname van politicologen is in Polen tot nu toe niet uitgekomen. Op 15 oktober gaat Polen naar de stembus. Gaat de nationalistisch-conservatieve PiS het record breken en de macht voor de derde keer behouden? Blijven de Poolse kiezers zo betoverd door PiS en is de oppositie net zo verlamd als in Hongarije, waar Orbán al 12 jaar regeert?

Oppositie

Het wordt spannend. De democratische oppositie heeft geen blok gevormd. Donald Tusk, de leider van de grootste oppositiepartij, BurgerPlatform (PO – Platforma Obywatelska) werkt zich al maanden uit de naad om kiezers te mobiliseren. Maar ondanks zijn enorme vechtlust blijft Burgercoalitie (bestaat sinds 2018 uit o.a. PO, Nowoczesna en de Groenen) in de opiniepeilingen steken op 29% steun. De regeringspartij PiS (Recht en Rechtvaardigheid), met 38% steun, is bevoorrecht, heeft toegang tot de publieke media en overheidsfondsen, en gebruikt alle middelen om de verkiezingen te winnen.

Twee visies

Het is een tweestrijd tussen aartsrivalen, Tusk (66) versus Kaczynski (74). Ze liggen al sinds de verkiezingen in 2005 met elkaar in de clinch. Zij belichamen twee visies op Polen: Tusk het moderne, liberale Polen en Kaczynski het nationalistische Polen, gericht op behoud van cultuur en traditie.

De leider van PiS wil zijn missie voltooien; het omvormen van Polen tot een soeverein groot land met een sterke centrale overheid, waarin het gezin centraal staat en elites zijn vervangen. PiS wil de hervorming van het rechtswezen voltooien (lees: rechters vervangen).

Interventies vanuit Brussel wegens de schending van de rechtsstaat maken geen indruk op de PiS-leiding. Warschau heeft zelf 36 mld euro uit het coronaherstelfonds laten liggen, omdat het niet de voorwaarden accepteert dat Polen de Europese wetgeving en de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht moeten respecteren.

Strijd om macht

Het is geen ideeën strijd maar een strijd om de macht. Machtsbehoud is dan ook van existentieel belang voor PiS. Tusk belooft dat iedere PiS politicus ter verantwoording zal worden geroepen. Het gaat om zaken als schendingen van de Grondwet (bijv. president Duda, minister van Justitie Ziobro), het afluisteren van politici (Pegasus-affaire), corruptie met visa’s aan derdelanders en de dood van vrouwen (door het weigeren van abortus in levensbedreigende situaties).

Tusk wil het land terugbrengen als betrouwbare Europese partner. Wat verder zijn visie is, is niet duidelijk. Hij is niet echt populair, en wordt door PiS continu weggezet als een verrader, een dief en een Duitser. Vele kiezers kunnen hem niet vergeven dat onder zijn regering de pensioenleeftijd werd verhoogd en dat hij eind 2014 ‘vluchtte’ naar Brussel (om voorzitter van de Europese Raad te worden). Zie de recente stand van opiniepeilingen in Polen op Politico.

Geen vuist en restzetels

In deze verkiezingen is het cruciaal dat kleine oppositie partijen de kiesdrempel halen.

Het lijkt wel zeker dat PiS weer de grootste partij wordt. Maar krijgt ze ook een meerderheid in de Sejm? Dat is de vraag. In 2015 kreeg PiS met 37,5% stemmen de meerderheid. Dat had zij te danken aan de verdeling van de restzetels. Het Poolse system bevoordeelt de winnaar. Die krijgt een flinke bonus als opponenten de kiesdrempel niet halen.

Het is daarom van belang dat de oppositie één vuist maakt en géén stemmen verloren laat gaan. Eén lijst is niet van de grond gekomen. Links is zeer populair onder jonge vrouwen (18-49 jaar) wegens het abortus standpunt, goed voor 10% steun in de opiniepeiling. Maar de centrumrechtse Derde Weg – een markante coalitie van de jongste politieke partij Polska 2025 met de boerenpartij PSL - heeft moeite om een eigen identiteit als vreedzaam alternatief tussen de twee politieke aartsrivalen op te bouwen. Hun leus is “Genoeg ruzie, voorwaarts!”. Links en de Derde Weg moeten de kiesdrempels halen (resp. van 5% voor een partij en de 8% voor een coalitie). Anders gaat PiS er met de restzetels vandoor.

Of de rol van kingmaker aan de extreemrechtse Konfederacja kan toevallen is de vraag. Deze partij verrast iedereen met 10% steun in de opiniepeilingen. Deze partij heeft net als Forum van Democratie in Nederland aanhang onder jonge mannen, aangetrokken door zeer liberaal economische opvattingen van hun leider, belastingadviseur Menzten (o.a. geen belastingen betalen). Extreemrechtse opvattingen (Polen zonder: Joden, gays, abortus en de EU) worden door de partij nu zorgvuldig verborgen gehouden. Konfederacja koestert ook pro-Russische standpunten en keert zich tegen Oekraïne wegens historische grieven.

Niet de kiezer is gek

Hoe denken de kiezers over de politiek? Meer dan 60% kiezers is ontevreden met de gang van zaken in Polen. Wat hen nu echt zorgen baart is het verlies van koopkracht door de hoge inflatie (10%), slechte gezondheidzorg en zorgen over energiezekerheid. Erosie van de rechtstaat staat op de vierde plaats.

Langzamerhand (na 8 jaar) hebben vele PiS-stemmers door dat de partijleiding zich zeer opportunistisch opstelt en dat het eigen partij politieke belang voorop staat.

Veel kiezers zien dat de PiS-regering hun reële problemen niet oplost en conflicten c.q. schade veroorzaakt met zijn ondoordachte beleid. Zo stellen de werkenden de sociale transfers (kindergeld, extra pensioenen) aan niet-werkenden ter discussie, want deze zijn louter politiek gemotiveerd zonder oog voor de gevolgen voor hardwerkende Polen.

Normalsi - zwevende kiezers

De uitslag van de verkiezingen wordt bepaald door de zwevende kiezers. In het politieke midden bevindt zich een grote groep zwevende kiezers, geschat op zo’n 20 % van de stemgerechtigden.

Die worden ‘normalsi’ (normalen) genoemd door PiS spindoctors. Dat zijn mensen die zowel door PiS als ook door PO teleurgesteld zijn. Ze kunnen straks het verschil maken als politieke partijen deze mensen in het vizier krijgen. Dat wordt een moeilijke opgave want het vertrouwen in de huidige politiek bij deze kiezers is zeer laag. Ze willen verandering, maar zijn nog steeds niet van overtuigd hoe een dergelijke verandering eruit moet zien.

Oneerlijke verkiezingen

Wat de regeringspartij doet, komt uit de schoolboekjes van populisten. De steun voor PiS is niet meer zo vanzelfsprekend, daarom doet men alles te winnen. Zo is bijv. de kieswet veranderd. De kiezers op het platteland (electoraat van PiS) krijgen meer stemlokalen en gratis lokaal vervoer, terwijl er voor de kiezers in het buitenland (die in Europa stemmen overwegend niet op PiS) extra drempels komen. Schriftelijk stemmen is afgeschaft. Bovendien krijgen de kiescommissies maar 24 uur om stemmen te tellen, anders worden ze ongeldig.

Hierbij hoort ook de verkiezingsstunt van de Poolse centrale bank, die de rente prematuur fors verlaagde ondanks een hoge inflatie om kredietnemers gunstig te stemmen. De zloty werd zwakker en financiële investeerders werden verrast.

Nepreferendum

Een complicerende factor zijn de referenda, die op dezelfde dag worden gehouden als de verkiezingen. Het is een voorbeeld van hoe populisten oneigenlijk gebruik maken van dit democratische instrument dat bedoeld is om burgers meer zeggenschap geven. De vraagstellingen van de referenda zijn suggestief, bedoeld om het eigen electoraat naar de stembus te lokken.

Vele kiezers willen niet meedoen aan deze farce, maar zijn bang dat als ze weigeren hun anonimiteit niet gewaarborgd wordt. Er is namelijk een kiezerslijst voor verkiezingen en voor het referendum. Als je de stemkaart voor het referendum ophaalt en vervolgens verscheurt, tel je wel mee bij het bet bepalen van de opkomst. Het referendum is geldig bij 50% opkomst. Zo wordt dit democratisch instrument kapot gemaakt, terwijl PiS van plan is het in de toekomst vaker te gebruiken.

Drs. Malgorzata Bos-Karczewska is onafhankelijke deskundige Polen en EU-arbeidsmigratie.