De strijd op de rechterflank kent telkens nieuwe verliezers

‘Rechtse koers, realistische plannen’, dat is de leus van JA21 bij de Tweede Kamerverkiezingen. De partij presenteerde de slogan bij een perspresentatie in Amersfoort. Er hing een raar sfeertje: er zou een feestelijke stemming moeten zijn vanwege het nieuwe verkiezingsprogramma en de kandidatenlijst, maar op de achtergrond zijn er enorme problemen. Twee van de drie Kamerleden zijn immers naar BBB overgestapt, twee Europarlementariërs hebben zich afgesplitst en ook andere prominente leden zijn vertrokken.

JA21 wil Nederland laten geloven dat de partij een coalitie over rechts mogelijk gaat maken. Dit is dezelfde claim als in 2021, toen de partij voor het eerst meedeed. Destijds was dit idee al vergezocht: JA21 stond op een handjevol zetels in de peilingen. Inmiddels heeft dit idee veel weg van een karikatuur: JA21 staat op één zetel bij I&O en de irrelevantie lonkt. Waar de partij in 2021 nog wel enige aandacht oogstte, gaat die tegenwoordig eerder naar BBB en Pieter Omtzigt.

Een stukje geschiedenis

Waarom bestaat JA21 eigenlijk? Sinds de opkomst van Pim Fortuyn bestaat in Nederland het idee dat er een aanzienlijke kiezersgroep rechts van de VVD is die onvoldoende wordt gehoord. Deze groep kon voor de komst van Fortuyn nergens heen en aangezien de LPF is geïmplodeerd, is de vraag wie deze kiezersgroep aantrekt en aan zich weet te binden. Dat heeft sindsdien allerlei partijen en partijtjes opgeleverd die allemaal een hele andere koers voor Nederland willen, maar meestal ook mislukken.

De situatie lijkt overzichtelijk: de PVV is de meest populaire en stabiele partij op de rechterflank geworden en vertelt op hoofdlijnen een soortgelijk verhaal als Fortuyn over migratie, islam en Europa. De PVV heeft zich zo ontwikkeld tot een vaste waarde in het Nederlandse politieke landschap. Ook in de huidige peilingen staat Wilders in de top vijf van de grootste partijen. Zie hier het bewijs: de doelgroep van Fortuyn bestaat en wordt door Geert Wilders vertegenwoordigd.

Wilders vertolkt graag de Fortuyn-stem, maar een deel van zijn achterban is al langere tijd ontevreden. Dit is al zo sinds de mislukte gedoogconstructie van Rutte I. Je kunt PVV stemmen en dan zegt Wilders in Den Haag waar het op staat, maar het zet weinig zoden aan de dijk. Maakt Wilders ooit echt het verschil? Het antwoord is ook onder zijn eigen achterban opmerkelijk vaak nee: Wilders is nooit aan de macht en is politiek hulpeloos. Niet zo gek dat Wilders openlijk lonkt naar de regeringsmacht.

Rechtse ruimte

De hulpeloze positie van de PVV heeft allerlei partijen en partijtjes opgeleverd die stelden dat ze het alternatief waren voor zowel VVD als PVV. Hun verhaal was steeds hetzelfde: de VVD is te slap en de PVV te extreem. Wilders komt niet aan de macht en zo is rechts Nederland overgeleverd aan de VVD, die wel strenger migratiebeleid belooft, maar er niets aan doet, de EU minder machtig wil maken maar dat niet realiseert en ook de vrije meningsuiting wil beschermen maar daar soms opeens weer op terugkomt.

Het bekendste voorbeeld is Trots op Nederland van Rita Verdonk, maar die partij mislukte. Hetzelfde geldt voor de PVV-afsplitsers die zich tussen 2014 en 2017 VoorNederland noemden en daarna van het toneel verdwenen. Het is ook de positie van Forum voor Democratie, totdat Thierry Baudet alle gematigde krachten wegjoeg. Tot die tijd was FvD zelfs even de grootste van het land. Inmiddels is de partij zo extreem dat deze irrelevant is, maar voorheen was FvD juist een illustratie dat de positie tussen VVD en PVV populair is.

De tussenruimte

Zo komen we bij JA21: de zoveelste poging om deze tussenruimte te claimen. De tientallen afsplitsers voor wie FvD eind 2020 te extreem werd zijn voor zichzelf begonnen en hopen deze plek te kunnen bezetten. Latere spijtoptanten van Forum verenigden zich met wat ontevreden VVD’ers en PVV’ers in Belang van Nederland (BVNL) onder leiding van Wybren van Haga. Met een hardere rechtse toon claimt deze partij min of meer dezelfde plek. En ondertussen schuift Wilders – in ieder geval qua toon – richting de VVD.

Op de rechterflank zijn er daarom nu drie partijen die erg op elkaar lijken omdat ze in grote lijnen dezelfde agenda hebben: minder migratie, minder islam, minder Europa, meer soevereiniteit, meer referenda en staan voor vrije meningsuiting. De verschillen gaan nauwelijks over de inhoud: Wilders is vooral een vertrouwde verschijning, JA21 presenteert zich als realistisch PVV-alternatief en BVNL moet het hebben van de voormalige corona-critici. Van Haga heeft vooral als probleem dat weinig mensen zijn partij überhaupt kennen.

We weten hoe het met dit soort partijen afloopt: de meesten gaan kopje onder. Zoals Trots op Nederland dat deed, maar ook VNL en LPF. In de komende verkiezingsstrijd zijn er te veel partijen op rechts en daarom is de kans groot dat de kleintjes worden vermalen door de grote, al is het maar omdat die de meeste publiciteit krijgt. Die grote partij heeft maar één naam: de PVV. Het is zeer de vraag of we na november nog over JA21 en BVNL hoeven te praten.

Chris Aalberts is journalist en doceert media en journalistiek aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.