Polen onder hoogspanning op weg naar verkiezingen

Vanuit Brussel wordt gespannen gekeken naar de Poolse parlementsverkiezingen op 15 oktober aanstaande. Zal Polen de rechts-conservatieve koers voortzetten of een meer pro-Europese houding aannemen na twee termijnen van Recht en Rechtvaardigheid (PiS) aan de macht? En wat zal dit betekenen voor de toch al moeilijke relatie van het land met de EU?

De afgelopen maanden heeft PiS alles uit de kast gehaald om de aandacht van de conservatieve stemmers vast te houden. Een grootse militaire parade werd opgezet om te laten zien hoe goed het land de defensiekrachten op orde heeft, zeker nu het onrustig is aan de grens met Belarus. Er werden familiepicknicks door het hele land georganiseerd om burgers te informeren over (en herinneren aan) de verhoging van de kinderbijslag die de partij eerder heeft ingesteld. De laatste tactische zet van de partij is de aankondiging van een referendum op de dag van de parlementsverkiezingen.

Tot voor kort was het niet mogelijk een nationaal referendum en parlementsverkiezingen te combineren op één dag, maar op 16 augustus heeft het Poolse parlement, waar PiS momenteel een nipte meerderheid heeft, een wet aangenomen die het mogelijk maakt beiden te combineren. Op 15 oktober worden de Polen nu ook gevraagd zich uit te spreken over diverse onderwerpen: het behouden van een muur tussen Belarus en Polen, de verkoop van Poolse staatsbedrijven, de pensioenleeftijd, en het migratiebeleid van de EU. Niet geheel ontoevallig onderwerpen waarvan PiS verwacht dat deze hun eigen stemmers zullen aanspreken. Zowel internationaal als van oppositiepartijen kwam er veel kritiek op het referendum dat meer weg lijkt te hebben van een aanval op de oppositie en puur gericht lijkt te zijn op het motiveren en mobiliseren van eigen stemmers.

Meest opvallend is de vraag over het Europese migratiebeleid. Burgers worden gevraagd zich uit te spreken over ‘het herverdelingsmechanisme dat de Europese bureaucratie Polen heeft opgelegd’. Het nieuwe Europese migratiepact waar het hier over gaat is in juni al goedgekeurd door de Europese Raad na jaren van onderhandelingen. Polen en Hongarije waren hier uiteindelijk als enige lidstaten tegen, maar dat bleek niet voldoende om het nieuwe pact te dwarsbomen. Momenteel ligt het wetsvoorstel bij het Europees Parlement. Een nationaal referendum zou hier dus weinig aan kunnen veranderen. Of dit ook het daadwerkelijke doel is, is echter ook nog maar de vraag. Het winnen van de verkiezingen op basis van anti-migratie- en anti-EU sentimenten is voor PiS nog een grotere winst. Daarbij opgeteld komt ook de indirecte sneer met ‘de Europese bureaucratie’ naar oppositieleider Donald Tusk. Hij was van 2014 tot 2019 voorzitter van de Europese Raad en speelde in die hoedanigheid ook een rol in de coördinatie van de lidstaten tijdens de migratiecrisis van 2015.

Dat PiS alles uit de kast haalt en zelfs een referendum inzet om hun achterban naar de stembus te krijgen is niet zonder reden. Ondanks de grootse campagne van PiS is een zege voor de partij bij de komende verkiezingen namelijk onzeker. Na twee termijnen in de meerderheid te zijn in het parlement lijkt de aanhang voor PiS wat te krimpen. Volgens de peilingen van Politico.eu schommelt de partij rond de 36 % van de stemmen, in vergelijking met de 43.6 % die de partij bij de verkiezingen in 2019 behaalde. De grootste oppositie partij, de alliantie van het Burgerplatform (PO) onder leiding van Tusk, blijft hangen rond de 30 % van de stemmen. De partijen komen dichter bij elkaar maar zoals het er nu uitziet zouden beiden geen meerderheid behalen in het parlement waardoor zoeken naar een coalitiepartner onvermijdelijk lijkt.

De derde grootste partij die hiervoor in de rij staat is de controversiële Konfederacja. Deze extreem rechtse partij krijgt in de peilingen momenteel rond de 12 % van de stemmen, meer dan twee keer zoveel als ze behaalden bij de vorige parlementsverkiezingen. Bij de oprichting van Konfederacja in 2018 somde de leider op een Polen te willen ‘zonder Joden, homoseksuelen, abortus, belasting en zonder de Europese Unie’. De partij uit vaak kritiek op PiS voor een niet streng genoeg asiel- en migratiebeleid. Pis houdt vol niet samen te willen werken met Konfederacja maar dit zou straks wel eens de enige manier kunnen zijn om aan de macht te blijven. Indien ze deze samenwerking uiteindelijk wel zouden aangaan zou dit de relatie met de EU verder verslechteren.

Vanuit Brussel wordt ondertussen gespannen toegekeken. Het Europees Parlement heeft zorgen uitgesproken of de verkiezingen wel eerlijk verlopen en heeft een resolutie aangenomen die de OVSE oproept de verkiezingen nauwkeurig te monitoren. Sinds PiS in 2015 aan de macht is gekomen is de Poolse democratische rechtsstaat steeds verder afgebrokkeld met onder andere de omstreden mediawet, de tuchtregeling voor rechters en de anti- abortuswet. De relatie met de EU staat op losse schroeven. De Europese Commissie heeft na een aantal waarschuwingen de afgelopen jaren meerdere inbreukprocedures bij het Europees Hof van Justitie tegen Polen gestart om rechterlijke hervormingen ongedaan te maken. Ook in de Europese Raad botst het steeds vaker tussen de EU en Polen, die vaak in samenwerking met Hongarije Europees beleid tracht te ondermijnen.

Tegelijkertijd speelt Polen sinds de Russische invasie in Oekraïne ook een prominentere rol op het Europees toneel: als buurland heeft Polen een paar miljoen Oekraïense vluchtelingen opgevangen en nam het land een duidelijke positie in bij het Europese sanctiebeleid voor Rusland, de militaire steun voor Oekraïne en pleitte het land sterk voor het kandidaat lidmaatschap van Oekraïne. PiS zelf ziet Polen ontwikkelen als grootmacht, in Europese ogen heeft Polen echter nog een lange to-do-lijst.

Sophie Semenowicz is als redacteur verbonden aan PDC, partner van het Montesquieu Instituut. Zij is onder andere betrokken bij Parlement.com.