Hoe de nationale democratie Europa dwingt tot dimmen

Vier dringende problemen lieten de politieke leiders van de EU op 29 en 30 juni in Brussel zonder gevolg passeren. De beoogde klimaat Green Deal, het gevoelige vluchtelingen- en migrantenprobleem, de maximale tekorten in de hoofdsteden en de dwarsliggers Hongarije en Polen.

Toch raar nu er zoveel tegelijk speelt, dat de Europese leiders afgelopen halfjaar tijdens drie toppen geen besluit van belang namen.¹ Van hen wordt richting verwacht. Of weerspiegelt dit uitstel nu juist wél wat leeft bij de bevolking? Sommigen zien Europa dezer dagen daarentegen geschiedenis schrijven. Maar waar dan wel en hoe dan?

De elephant in the room van deze zomertop: groeiend verzet tegen de stortvloed aan Europese wetten en regelingen. Ooit trokken de nationale leiders de twistappels als Chefsache naar zich toe. Nu echter akkoorden uitblijven, laten ze die kwesties liever sudderen in het “lagere” overleg tussen hun ministers en het Europees Parlement.

Een remmende kracht is de frictie tussen Frankrijk en Duitsland. Europa draait traditioneel op Parijs en Berlijn, maar die as staat stil, aldus de correspondenten uit die twee steden in dagblad Le Monde van 2 juli. President Emmanuel Macron en bondskanselier Olaf Scholz hebben de handen al vol thuis. De eerste met boze vernielzuchtige stedelijke jongeren, terwijl Scholz brandjes moet blussen in zijn instabiele driepartijencoalitie.

Het tot in detail voorbereide bezoek van Emmanuel Macron aan Duitsland van 2 tot 4 juli, is door hem te elfder ure afgezegd. Zij het niet vanwege tweedracht, maar door de onlusten in de Franse steden.

Zelfs Oekraïne verscheurt nu het tweetal. Volgens The Economist van 24 juni wil Macron “ineens een duidelijk draaiboek” voor dat land als toekomstig lid van de NAVO, terwijl Scholz het daarvoor nog te vroeg vindt. Dat laatste is overigens in lijn met VS-president Joe Biden. De NAVO-top probeert komende dinsdag een compromis te vinden.

Hevig verzet van een kleine minderheid barstte los tegen de recente migratiedeal. Na jarenlang vruchteloos bakkeleien hierover besloten de ministers op 8 juni tot verplichte opvang in alle 27 EU-landen. Met spreiding op basis van de grootte en de rijkdom van elk EU-land. Nederland staat dan voor vijf procent aan de lat. Met de introductie van een verplichte financiële bijdrage van 20.000 euro per asielzoeker, te betalen door de landen die niet meewerken, lees: Polen en Hongarije. De opbrengst is voor de overbelaste landen van aankomst, zoals Italië.

Polen en Hongarije willen geen asielzoekers, noch financieel bijdragen. Ze zijn zo faliekant tegen, dat zij de Europese top daarover gijzelden. Tevergeefs overigens, eisten Mateusz Morawiecki (Polen) en Viktor Orbán (Hongarije) dat het migratieberaad naar de Europese Raad komt, waar zij een vetorecht hebben. Ondanks smeekbedes van voorzitter Charles Michel, de Duitse kanselier, de Franse president en de Italiaanse Giorgia Meloni, blokkeerden zij de conclusies. De Europese Raad vereist daarover unanimiteit.

Bron: Raad van de Europese Unie

Foto: De Hongaarse leider Viktor Orbán begroet zijn frequente criticaster Mark Rutte.

Orbán zou geroepen hebben dat de EU “Hongarije toestanden wil opdringen zoals in Frankrijk met die opstandige moslimjongeren”. De dwarsliggers bereikten dat de Raad geen conclusies kon trekken over de externe dimensie van de migratie. Overigens stond in de omstreden tekst geen voorgenomen besluit van belang.

Polen en Hongarije willen per volksreferendum bewijzen dat zij geen asielzoekers, laat staan migranten, uit moslimlanden kunnen accommoderen. Premier Mark Rutte sprak na afloop luchthartig van “kinderlijke Hongaars-Poolse chantage, waarmee zij de beoogde vermindering van de instroom blokkeren”.

Polen wijst er op al bijna twee miljoen oorlogsvluchtelingen uit buurland Oekraïne op te vangen. ”Lees ons asjeblieft de les niet als het gaat over solidariteit”, zei Morawiecki. Het laatste woord over de “historische migrantendeal” van 8 juni is kortom nog lang niet gezegd.

Aangekondigd was (door onder andere Rutte) dat de Europese Raad een akkoord zou bezegelen met Tunesië, een belangrijk vertrekpunt van asielzoekers en migranten. Vanaf de kust daar liggen er al Italiaanse eilanden op ongeveer 70 kilometer afstand. Commissievoorzitter Ursula von der Leyen, Rutte en Meloni brachtten ruwweg een miljard EU-steun mee bij hun bezoek van 10 juni aan president Kais Saied. Die zit te springen om financiële hulp nu zijn land in economisch zwaar weer verkeert. Tegelijk zegt hij “niet de waakhond van Europa te willen worden”.

In ruil voor financiële steun moet Tunesië de stroom vluchtelingen en migranten via de voor hen levensgevaarlijke Middellandse Zee beperken. Rutte sprak eerder al over het “aanpakken van het cynische business model van de bootjessmokkelaars”. Het terugnemen van hier afgewezen asielzoekers is een andere wens. Verder wil de EU de komst van migranten naar Tunesië uit het zuiden van Afrika beperken. Rutte heeft daartoe onlangs Namibië, Zuid-Afrika en Marokko bezocht.

Het voortaan ginds afsplitsen van de minderheid van vluchtelingen met kans op asiel, van de economische migranten, is de kern van de beoogde nieuwe aanpak. De deal moet de blauwdruk worden voor soortgelijke afspraken met andere Noord-Afrikaanse hoofdsteden, bijvoorbeeld Marokko. Intussen duurt het beraad met Tunesië voort

Dit lijkt op de geslaagde EU-Turkije Deal van 2016. Met dit grote verschil dat Turkije financiële EU-steun ontvangt voor de opvang van migranten, terwijl Tunesië hulp krijgt (900 miljoen, vooral goedkope leningen) om uit de eigen misère te komen. Daarnaast komt 100 miljoen euro vrij voor hulp aan migranten en een betere grensbewaking ginds. Het gaat om een langjarige samenwerking, zegt Rutte.

Niet ter sprake kwam de beoogde natuurherstelwet als aanvulling op de Green Deal om de opwarming van de aarde tegen te gaan: per 2030 55 procent minder broeikasgas gerekend vanaf 1990; een klimaatneutraal Europa per 2050. Dus als equivalent van de klimaatwet, nu voor natuurbescherming. Inzet: terugkeer naar de vroeger zo rijke diversiteit van de door industrialisering en onze levensstijl aangetaste natuur. Aanvankelijk moest die natuur in het voorstel zelfs terug naar 1950, dus toen half Nederland nog op klompen liep….

“Klimaatpaus” Frans Timmermans heeft de ambitieuze reuzegrote Green Deal afgelopen drie jaar verrassend soepel binnengehaald. Een sublieme prestatie. Maar in het zicht van de haven stuit hij bij natuurbeheer op blokkades. Wat is intussen de inzet?

Lifestyle als inzet

De trein aan wetgeving over klimaat en natuur die de Commissie vanaf 2020 heeft uitgestort is ongekend qua omvang. Het gaat in twee woorden om een transformatie van de samenleving naar een kringloopeconomie met koolstofarme energie en natuurherstel. Koste wat kost wil Europa mondiaal de klimaatleider zijn.

Concreet gaat het om bijvoorbeeld verbanning van de vervuilende CO2 uitstotende steenkool, aardolie en aardgas, waarop de samenleving nu draait; het isoleren en renoveren van 130 miljoen woningen en gebouwen; het uitfaseren van 250 miljoen wagens en trucks met nu nog een verbrandingsmotor; het milieubestendig maken van vliegverkeer en scheepvaart; halvering van het gebruik van bestrijdingsmiddelen in de agrarische bedrijven; de Farm to Fork strategie naar duurzame voedselproductie; wetten voor bodemgezondheid en waterkwaliteit; een circulaire economie die bijvoorbeeld de onvoorstelbaar wassende plastic soep beperkt, en ga zo maar door. Want dit is slechts een greep uit wat allemaal is afgesproken, dan wel in de pijplijn zit.

Grootste beletsel om de Green Deal te doen slagen is de uitvoerbaarheid van dit megagrote project. Brusselse beleidsmakers en vooral het Europees Parlement hebben de neiging daar niet genoeg bij stil te staan. De consequenties van hun voorstellen, daar hoor je ze weinig over, wel over de bedoelingen. De 27 nationale en regionale regeringen krijgen dit allemaal later ter uitvoering op hun bord.

De politici in de EU-27 beseffen dat deze opgelegde transitie de gezinnen dwingt tot minder consumeren, met bijvoorbeeld minder vlees en vliegvakanties. Vooral de lagere inkomens gaan dit voelen. Tegelijk dreigt de economische bedrijvigheid te verlammen. Vandaar de vraag om draagvlak voor deze voor ieders lifestyle ingrijpende Green Deal.

In een opmerkelijk, recent rapport zet de Europese Rekenkamer bovendien vraagtekens bij de haalbaarheid van de beoogde 55 procent verlaging van de broeikasgassen, kortom de klimaatdoelen. De Europese cijferaars vonden “weinig bewijs dat de maatregelen in de praktijk haalbaar zijn”.

Tegelijk is het volstrekt onduidelijk wat het prijskaartje wordt. De Rekenkamer komt, inclusief de kosten in de lidstaten, op een hallucinante duizend miljard euro in totaal. Per jaar dus! Dat is evenveel als de totale uitgaven van de Europese Unie tussen 2021 en 2027. “De EU heeft minstens 620 miljard jaarlijks extra nodig”, aldus de commissaris voor de planning, Maroš Šefčovič, op 6 juli in Brussel. Rekenkamerlid Joëlle Elvinger, die het rapport schreef, ziet “geen tekenen” dat dergelijke financiering beschikbaar komt.

Het voorgaande heeft grote impact op Nederland. Industrie, landbouw, bouwnijverheid, verkeer en energietransitie worden in hun activiteiten beperkt. Met de natuurherstelwet gaat Nederland op slot, vreest VNO-NCW. Het juridische procederen zal “aanzienlijk toenemen”, aldus studiebureau Arcadis in opdracht van ons Landbouwministerie. Activisten zullen met de natuurherstelwet in de hand hun vergaande eisen bij de rechters afdwingen. Desnoods met geweld, zeggen ze zelf.

De winst van de BoerBurgerBeweging (BBB) - vandaag de democratische motor achter het verzet - leert hoezeer dit denken bij de bevolking leeft. Kan Nederland zich een tweede stikstofdebacle veroorloven? Zelfs in de ons omringende landen zet BBB de politieke wereld aan het denken. Alom over Europa verwijzen commentators, als schrikbeeld voor de gevestigde partijen, naar Nederland.

De christendemocratische Europese Volkspartij (EVP), de grootste politieke stroming in de EU, vreest na het CDA een vergelijkbare afstraffing op Europese schaal. BBB heeft zich met het oog op de Europese verkiezingen zojuist in Brussel genesteld.

Onder druk van de EVP hebben al drie commissies van het Europees Parlement (milieu, visserij, landbouw) het wetsvoorstel afgewezen. De regeringen van de EU-27 kozen intussen, zij het met de tegenstem van Nederland, wel in meerderheid voor de wet. Op 11 juli valt in Straatsburg in de plenaire vergadering het verdict. Mogelijk haalt de natuurherstelwet het nipt. Een coalitie van sociaaldemocraten, groenen, uiterst links en wat linkse liberalen mikt daarop. Het gaat dan wel om een lichtere versie van het beoogde natuurherstel, dus met minder verplichtingen.

"Wij zien een duidelijke verschuiving naar politiek rechts in veel EU-landen", concludeert politiek vakblad Politico van 22 juni. Verwijzend naar Italië: There’s a right wind blowing in support of Giorgia Meloni. Zie daartoe ook Bulgarije, Finland, Griekenland, Hongarije, Letland, Oostenrijk, Polen, Spanje, Roemenië en vergeet Duitsland met de oprukkende rechtse AfD niet. De peilingen duiden op volgend jaar een rechtser samengesteld Europese Parlement na de verkiezingen.

Anti-migratie gevoelens en scepsis over nog meer pijnlijke maatregelen tegen klimaatomslag en natuurbehoud krijgen dan de overhand. Tot afgelopen voorjaar steunden de EVP (met het CDA), de sociaaldemocratische S&D (met PvdA) en het liberale Renew (met VVD/D66), en de groene partijen, samen een comfortabele meerderheid, Timmermans’ aanpak. Dat is dus veranderd.

De nationale politiek is hier de motor. Invloedrijke leiders, zoals president Macron, de Italiaanse Meloni, kanselier Scholz en de Belgische Alexander De Croo, willen een pauze op nieuwe wetgeving. Alom stuiten leiders thuis op verzet tegen het vanuit Brussel stapelen van wetten en regelingen. Niet zozeer het doel van de beoogde transitie staat ter discussie, maar wel het tempo erheen. Veel mensen denken bovendien dat het klimaat zich niet laat dwingen.

Hoe dit tot voor kort onvoorstelbare verzet te verklaren?

“De plannen van de Europese beleidselite moeten voortdurend gerelativeerd, en zelfs gefrustreerd, kunnen worden door de gevoelens van de bevolking via de kanalen van de democratie. Alleen zo kan er draagvlak blijven voor beleid. Naarmate deze twee (beleid en bevolking) zich van elkaar loszingen, raakt de bestaande orde in verval”, aldus de Maastrichtse historicus Mathieu Segers.²

Segers beroept zich op de vooruitziende nationalist, de Franse president Charles de Gaulle, die “Brussel” wantrouwde. De Gaulle bepleitte - overigens destijds nog tevergeefs - een Verenigd Europa waar de nationale democratieën de toon zetten. Met Frankrijk en Duitsland altijd voorop. Door de creatie in 1974 van de Europese Raad van de nationale leiders, kreeg hij post mortem gelijk.

Nationale politieke krachten proberen nu de Europese natuurherstelwet tegen te houden. Opmerkelijke relativering van Roberta Metsola (EVP), de voorzitter van het Europees Parlement: “dit is democratie in actie”.

Voor het eerst zoekt de EU voor Oekraïne lange termijn veiligheidsgaranties tegenover oorlogszuchtig Rusland. Dit dus naast de volop lopende financiële steun, de wapenleveringen, militaire training en expertise, het registreren van alles wat de Russen aanrichten en de massale opvang van vluchtelingen vooral in Polen, Duitsland en Tsjechië.

Wat die garanties inhouden moet nog wel worden bepaald. De EU kent geen defensiepolitiek, laat staan een leger. Onze externe veiligheid loopt via de NAVO. “Vier EU-landen, Cyprus, Ierland, Malta en Oostenrijk zijn neutraal en daarom terughoudend als militaire steun ter tafel komt”, aldus Rutte in Brussel. Ook

NAVO-lid Hongarije is tegen garanties. Rutte ziet ze als niet meer dan aanvullend op wat de NAVO biedt. De slotverklaring spreekt van “toekomstige toezeggingen” en niet meer.

Ook de NAVO zit met de kwestie hoe Oekraïne te beveiligen, zolang het land geen lid is. Zoiets valt buiten haar takenpakket. NAVO-SG, Jens Stoltenberg schetste in Brussel als gast de situatie. Tijdens genoemde NAVO topconferentie volgende week in Vilnius (Litouwen) komt de rol van de EU als garantieverstrekker weer ter sprake.

Bron: Raad van de Europese Unie

Foto: NAVO’s secretaris-generaal als gast met rechts Raadsvoorzitter Charles Michel.

Sedert de muiterij tegen Moskou van de vervolgens naar Wit-Rusland uitgeweken Wagner troepen hebben naburig Polen en de Baltische staten het nu wel benauwd, zo bleek. De leiders gingen overigens niet uitvoerig in op het getwist in Rusland. De Oekraïense president Volodymyr Zelenski krijgt het gevraagde 11^e pakket sancties tegen Rusland. Verder bestudeert de Commissie of de winst - jaarlijks ruwweg vier miljard euro - op de bevroren Russische tegoeden Oekraïne toebedacht kan worden. Bijvoorbeeld Duitsland en de ECB hebben hun juridische twijfels. De EU-Vredesfaciliteit waaruit de EU-landen volop wapentuig voor Kiev financieren, ontvangt 3,5 miljard extra.

Hoewel voorzitter Von der Leyen dat eerder wel had gesuggereerd, volgt de Europese Raad de Verenigde Staten niet in diens ramkoers tegen China. “Ondanks hun verschillende politieke en economische systemen hebben de Europese Unie en China beide baat bij constructieve en stabiele betrekkingen”, concluderen de leiders.

Van ontkoppeling van de handel, laat staan het isoleren van Peking, is geen sprake.

De-risking, het meer bewust omgaan met China, staat voorop. Zo wil de EU haar afhankelijkheid, bijvoorbeeld van schaarse grondstoffen, afbouwen. China blijft voor Europa “een partner (zoals handel, klimaatbeleid), een concurrent en een systeemrivaal”. Let hier op de volgorde. Volgens de EUObserver betekent dit “eigenlijk niks nieuws”. De meningsverschillen over China zouden onder de mat zijn geveegd. Dat is op zich dan winst.

Intussen legt onze regering onder Amerikaanse druk de lucratieve leveringen van onze chipmachinebouwer ASML aan China aan banden. Motief: de nationale veiligheid van Nederland en zijn bondgenoten. Teleurgesteld China sloeg meteen terug met een beperking van de export naar het Westen van gallium en germanium. Die schaarse grondstoffen zijn nodig voor de productie van semiconductors, 5G- stations en zonnepanelen.

De wal van de nationale politiek keert dezer dagen het schip van Brussel. “Ik ken de oplossingen voor het klimaatprobleem. Alleen weet ik niet hoe ik dan nog herkozen raak”, zei de Belgische politicus Bruno Tobback ooit. Daarmee is de genoemde terughoudendheid van de nationale leiders met hun op het grote publiek afgestemde antenne, dan toch verklaarbaar.

Intussen verpopt Nederland zich van voortrekker van de megagrote Green Deal tot tobber over de uitvoering. Het gaat niet om de richting naar klimaat- en natuurherstel, maar om het tempo erheen. Opdat beleid en bevolking niet van elkaar loszingen. “Democratie in actie”, die vanuit de bevolking Europa dwingt tot dimmen.

Dr. Jan Werts is journalist en publicist en promoveerde in 1991 op een dissertatie over de Europese Raad. Hij is voor het Montesquieu Instituut de vaste correspondent in Brussel.

[1] Raadsvoorzitter Charles Michel zag in de vorige vergadering de massale levering van wapentuig wel als voorheen onbespreekbaar.

[2] In: Europa en de terugkeer van de geschiedenis, 2016, p. 131-132.