Kieswet tegen ‘Kiezersbedrog’ in het Limburgse Waterschap

Al jarenlang doen CDA-politici mee met de waterschapsverkiezingen in Limburg onder de lijsten van 'Waterbelang'. Arjen Lubach, presentator van De Avondshow, noemde dit al eerder ‘Waterbedrog in Limburg’. Het CDA doet niet mee als partij bij de waterschapsverkiezingen in Limburg, maar er doen wel negen lokale Waterbelang partijen mee. Na de verkiezingen vormen ze dan de fractie ‘Lokaal Waterbelang’, die gecombineerd de meeste zetels telt, waardoor ze de afgelopen bestuursperiodes ook de leiding in de formatie hebben kunnen nemen. In 2008 werd nog duidelijk aangegeven dat dit een manier was om de niet CDA-kiezer te trekken, zoals destijds erkend door de voorzitter van CDA Limburg.

De helft van de partijen, negen van de achttien, die zich dit jaar verkiesbaar stelden voor het Waterschap Limburg, waren lokale Waterbelang partijen. Deze constructie mobiliseert de kiezer, die het vaak lastig vindt om een keuze te maken voor deze verkiezingen, om op een ‘lokale’ partij te stemmen. Dit blijkt erg effectief. Samengevoegd trokken de Waterbelang partijen in totaal 38,6% van de stemmen, terwijl het CDA bij de Limburgse Provinciale Statenverkiezingen maar 9,2% van de stemmen heeft behaald. De kiezer stemt dus waarschijnlijk onbewust, en ongewild, op een kandidaat die actief betrokken is bij het CDA. Dit wordt mogelijk gemaakt doordat de partijen bij de waterschappen redelijk onbekend zijn en de verkiezingen minder belangrijk geacht worden.

In andere waterschappen zijn er geen soortgelijke constructies met meerdere ‘lokale’ partijen die daarna een fractie vormen. Dit verklaart ook waarom het Waterschap Limburg een uitschieter was qua aantal verkiesbare partijen, bij de overige waterschapsverkiezingen zijn er gemiddeld slechts twaalf verkiesbare partijen.

Waar de kandidaten van andere politieke partijen dit als ethisch onjuist en immoreel kwalificeren, beroepen CDA’ers zich erop dat het allemaal binnen de wet valt. Ook de Kiesraad heeft deze constructie beoordeeld als zijnde toegestaan onder de wet. Moreel twijfelachtig, maar wel in lijn met de Kieswet dus.

Een voorgestelde wijziging van de Kieswet gaat er wellicht voor zorgen dat Lokaal Waterbelang de volgende waterschapsverkiezingen gewoon onder de naam CDA meedoet. Niet door de constructie onwettig te maken, maar door een kleine aanpassing aan het kiesstelsel zal de constructie minder zetels opleveren. De Minister van Binnenlandse Zaken, Bruins Slot, heeft namelijk afgelopen februari een wetsvoorstel in internetconsultatie gebracht die de restzetelverdeling voor, onder andere, de waterschapsverkiezingen zou aanpassen. De aanleiding van het wetsvoorstel is eigenlijk om de hoge mate van fragmentatie, vooral op gemeenteniveau, tegen te gaan. Deze constructie minder interessant maken zou een eventuele bijkomstigheid zijn.

Onder het huidige kiesstelsel kunnen partijen die de kiesdeler (het aantal uitgebrachte stemmen gedeeld door het beschikbare aantal zetels) niet halen, wél een zetel bemachtigen. Dit is omdat alle verkiesbare partijen in aanmerking komen voor een restzetel. Restzetels zijn de zetels die overblijven nadat de (‘volle’) zetels verdeeld zijn op basis van hoeveel keer een partij de kiesdeler heeft gehaald (zie op de website van de kiesraad een duidelijke uitleg over de restzetelverdeling). Doordat ook partijen zonder ‘volle’ zetel meedoen bij de restzetelverdeling is er dus geen kiesdrempel bij de waterschapsverkiezingen. Het wetsvoorstel zou dit aanpassen en partijen die de kiesdeler niet halen uitsluiten van de restzetelverdeling. Bij de waterschapsverkiezingen zou er dus een kiesdrempel ter hoogte van de kiesdeler komen.

Als deze kiesdrempel al was ingesteld bij de afgelopen waterschapsverkiezingen had de samenstelling van het algemeen bestuur van het Waterschap Limburg er drastisch anders uit gezien. In plaats van het huidige aantal van zestien partijen die vertegenwoordigd zijn, zouden maar negen partijen zetels hebben behaald. De rest is namelijk binnengekomen doormiddel van een restzetel.

Tabel 1: overzicht van het aantal stemmen en zetels per partij in waterschap Limburg bij de verkiezingen van 2023. In rood is weergegeven welke partijen niet de kiesdeler hebben gehaald, en door een restzetel wel verkozen werden.

Er werden in totaal 452.522 stemmen uitgebracht en er zijn voor het algemeen bestuur 26 zetels te verdelen, waardoor de kiesdeler uitkwam op 17.405 stemmen. Op negen lijsten waren minder stemmen dan de kiesdeler uitgebracht, zeven hiervan hebben een restzetel gekregen, omdat ze dicht genoeg bij een ‘volle zetel’ zaten. Vijf van deze zeven restzetels zijn naar verschillende Waterbelang partijen gegaan, namelijk: Venray en Maasduinen, Maastricht, Venlo, Land van Weert + Leudal en Horst-Helden-Beesel. Met een kiesdrempel ter hoogte van de kiesdeler zouden deze Waterbelang partijen niet in aanmerking zijn gekomen voor deze zetel.

Tabel 2: aantal zetels per partij in waterschap Limburg na de verkiezingen van 2023 (kolom 2) en het aantal zetels dat zij met een kiesdrempel ter hoogte van de kiesdeler zouden hebben (kolom 3).

Wanneer alleen partijen die de kiesdeler behaalden mee hadden gedaan aan de restzetelverdeling zou de fractie Lokaal Waterbelang krimpen van tien naar acht zetels. Waar er vijf Waterbelang partijen niet meer vertegenwoordigd zouden zijn in het algemeen bestuur, verliest de samenwerkende fractie dus slechts twee zetels. Dit komt omdat drie van de restzetels herverdeeld zouden worden over andere Waterbelang partijen. Hierdoor zouden Waterbelang Parkstad, Midden-Limburg en Westelijke Mijnstreek met een zetel groeien.

Grafiek 1: zetelverdeling in waterschap Limburg in 2023 zonder kiesdrempel (klik voor een grotere versie)

© Nora Vissers

Grafiek 2: zetelverdeling in waterschap Limburg in 2023 met kiesdrempel (klik voor een grotere versie, zie grafiek 1 voor legenda)

© Nora Vissers

De algehele ‘schade’ zou voor de fractie Lokaal Waterbelang nog enigszins beperkt zijn geweest wanneer deze voorgestelde wetgeving al gold bij de afgelopen verkiezingen. Toch zal deze potentiële Kieswetswijziging de Waterbelang partijen aan het denken zetten.

Indien de Kieswet op voorgestelde wijze aangepast wordt, zal het aantrekkelijker worden om te fuseren voor de lokale afdelingen die nu alleen op basis van een restzetel binnen gekomen zijn. De lijsttrekkers van deze partijen, die nu wel in het algemeen bestuur zitten, hebben er natuurlijk een persoonlijk belang bij om hun zetel te behouden.

Het lastige is dat er waarschijnlijk weinig animo is om, gezien de uitslag van de afgelopen Provinciale Statenverkiezingen, onder de naam van het CDA mee te doen. Meedoen als één partij, onder de naam Waterbelang, is natuurlijk ook een optie. Dit zal dan niet meer de kiezer trekken die op een ‘lokale’ lijst stemt, wat Waterbelang dan waarschijnlijk veel stemmen zal kosten. Als de Kieswetswijziging aangenomen wordt, zal Waterbelang daarom vermoedelijk de regio’s herverdelen. In plaats van de huidige negen lijsten zouden er bijvoorbeeld vijf lijsten kunnen komen: Waterbelang Parkstad; Waterbelang Westelijke Mijnstreek; Waterbelang Midden-Limburg; Waterbelang Venray-Venlo-Maasduinen; Waterbelang Maastricht en Heuvelland. De regio’s van Weert + Leudal en Horst-Helden-Beesel vallen namelijk ook onder Midden-Limburg. Maastricht en Heuvelland kunnen samen gevoegd worden. Venlo zou bij Venray en Maasduinen toegevoegd kunnen worden.

Enerzijds zou deze oplossing voor de Fractie Lokaal Waterbelang betekenen dat ze de lokale kiezer nog steeds trekken. Anderzijds zou een dergelijke ‘herverdeling’ nog steeds de kiezer misleiden, gezien dit de partij affiliatie van de kandidaten nog steeds verzwijgt. De meeste integere keuze zou zijn om alles samen te voegen onder één lijst met één naam: CDA.

Nora Vissers is docent-promovenda aan de Universiteit Maastricht.

Een uitgebreide versie van dit artikel is te vinden in het Nederlands Juristenblad (NJB 17, 2023), verschenen op 10 mei 2023.

Voor het Montesquieu Instituut schreef Nora Vissers in 2022 een policy paper over de kiesdeler als kiesdrempel bij gemeenteraadsverkiezingen.