Europa in 2022: Het jaar van de gesneuvelde taboes

Het bekende Europese streven van “Frieden schaffen ohne Waffen” (de EU als vredestichter op basis van talloze regelingen en compromissen) kantelde dit jaar naar een Zeitenwende. Dus een historisch keerpunt in de opmaat naar een Verenigd Europa. Te beginnen in Duitsland. Beklijft deze omslag in 2023? Zo ja, wat betekent dat?

De Russische invasie in Oekraïne betekent het einde van decennia waarin wij dachten onze economische belangen – zoals goedkoop Russisch gas en schuilen achter de Amerikanen - te kunnen scheiden van onze strategische – zoals onze veiligheid.

Tot 24 februari, de dag van de Russische inval, dachten wij zelfs dat economische vervlechting op termijn ook politieke toenadering zou opleveren. Nu weten we dat vrijhandel echt geen democratie meebrengt, als bijproduct. Goed om te weten ook met het oog op China. Het tijdperk van president Donald Trump in Washington bewees al eerder dat Amerikaanse steun in een oorlog om Europa niet langer vanzelfsprekend is.

De Europese economie liep tot de inval deels op goedkope Russische energie (gas, olie, steenkool). Dat geldt vooral voor Duitsland, de locomotief van de Europese economie. De reeks bestraffende sancties richting Rusland maken nu een eind aan die Wandel durch Handel (toenadering via handel).

Verder viel in 2022 de voorheen alom bewonderde bondskanselier Angela Merkel (2005-2021) van haar voetstuk. Het was naïef om de energievoorziening grotendeels in handen te leggen van Rusland. Ook wordt de zwakte van het Duitse leger haar aangerekend. Merkel had voor haar beleid overigens zowel binnenlands als ver daarbuiten brede politieke steun.

Bron: Tsjechisch voorzitterschap

Onder het EU-voorzitterschap van Tsjechië lanceerden 46 leiders op 6 oktober in de Praagse Burcht de Europese Politieke Gemeenschap (EPG). Zij verbindt alle landen van Europa, behalve de Russische Federatie en Wit-Rusland. Het moet nog wel blijken of de EPG tot gezamenlijk beleid komt.

Botweg asielzoekers weigeren was een ander taboe. Dat deden alleen Polen en Hongarije. Nu beperken eveneens Denemarken, Zweden, Italië, Griekenland, Roemenië en Bulgarije de instroom van vluchtelingen. Bovendien erkent zelfs de Commissie nu dat Schengen lek is.¹ Met als gevolg de extra toestroom van asielzoekers en vooral migranten. Met als reactie in veel EU-landen weer nationale grensbewaking.

Spreiden van vluchtelingen en terugsturen van migranten - hoewel daarover in 2015 bindende besluiten zijn genomen - is nooit gelukt. “De algemene stemming bij de politieke leiders is vandaag het weren van de migranten”, concludeert persbureau Euractiv. In 2022 kwamen daar nog bijna acht miljoen vluchtelingen uit Oekraïne bij.

Migratie wordt komend jaar hét probleem en indien onoplosbaar, dan dit decennium hét trauma van Europa. Zie op deze website mijn analyse van de Europese Raad van 15 december.

Verder verdween het taboe waarbij je nationale grenzen niet massaal met hekken of prikkeldraad dicht rijgt. Dus om migranten, criminelen, drugs- en mensenhandelaren, en terroristen te weren. Hongarije en Griekenland bouwden al lang zulke hekken. Polen volgde dit jaar. Twaalf EU-landen vragen nu Brussel zelfs om financiële steun voor de bouw van hun beoogde kilometerslange grenshekken. De lengte van de Schengenhekken is volgens Euromonitor al opgelopen tot 2048 kilometer.

Onvoorstelbaar is het vandaag. Dus wil niemand er nog aan herinnerd worden. Pas anderhalf jaar geleden wilden op initiatief van Merkel, de Franse president Emmanuel Macron en de Italiaanse leider Mario Draghi per speciale Europese Raad soebatten met president Vladimir Poetin. Polen en andere hardliners binnen de EU hielden dat toen tegen.

De val van de Berlijnse Muur en de ineenstorting van de Sovjet-Unie openden destijds het pad naar pan-Europese verzoening, zo dachten we. “Met de Russische inval in Oekraïne is echter een pagina in het boek van de wereldgeschiedenis omgeslagen. Voor ons waren vrede, vrijheid en veiligheid generaties lang een gegeven. Die vanzelfsprekendheid is er vandaag niet meer”, aldus premier Mark Rutte na de inval in de Tweede Kamer.

Tegelijk nam Polen de hoofdrol van Duitsland over als belangrijkste opvangland, de safe haven voor miljoenen Oekraïense vluchtelingen. En wel zonder de retoriek (Wir schaffen das!) van Merkel. En zonder substantiële financiële EU-hulp.

Poetin dacht een jaar geleden nog dat de Europese regeringen na een inval in Oekraïne niet tot serieuze gezamenlijke acties zouden komen. Alweer een gedachte die na 24 februari verviel. Het resulteerde in maar liefst negen pakketten sancties tegen Rusland. Daaronder een totale boycot (behalve voor Japan) van haar over zee aangevoerde olie, plus een maximumprijs voor de handel buiten de EU.

Dit voorjaar waarschuwde insider Herman van Rompuy nog voor “sanctiemoeheid” die de EU zou verlammen. Het is niet gebeurd.

Taboe was het zelfs tijdens om de Koude Oorlog te denken dat Rusland ooit de gaskraan zou dichtdraaien. Het verlies aan inkomen zou voor dat land onoverkomelijk zijn. Rusland blijkt nu economisch sterker dan we dachten.²

Intussen betalen de burgers en bedrijven hier en elders de tol voor de Russische inval en de opgelegde strafsancties. Een moeilijk te bestrijden energiecrisis, forse verarming als gevolg van de hoge inflatie, een bedrijfsleven dat minder kan concurreren.

Dat laatste temeer nu de VS het astronomische bedrag van 369 miljard dollar inzet voor modernisering en vergroening van het bedrijfsleven daar. Ze geven staatssteun om zelf de elektrische auto’s, batterijen, hernieuwbare energie en groene waterstof te kunnen produceren. “President Biden’s protectionisme dreigt Europa te verlammen”, waarschuwt de commentator van The Economist van 26 november.

Zie verder hoe Duitsland zijn gasaanvoer buiten de EU om beveiligt via een contract met looptijd vijftien jaar met corrupt Qatar. Nederland, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Italië, Oostenrijk en Griekenland bakken om dezelfde reden zoete broodjes met Doha. Wordt 2023 het jaar waarin omwille van onze belangen hele en halve dictaturen (zoals ook Venezuela, Saoedie-Arabië, Turkije) ineens aaibaar zijn.

Angela Merkel vond het vanaf 2016 na het redden van de euro (o.a. Griekenland) en de EU-Turkije vluchtelingendeal welletjes met haar vooroplopen in de EU. Oost-Indisch doof bleef zij na president Macron’s Sorbonne oproep van 2017 voor een EU met machtspolitieke intenties. Net zomin haakte in 2021 de coalitie van opvolger Olaf Scholz in op dergelijke Franse verlangens.

Na een pauze van zes jaar schrok Duitsland in 2022 echter wakker. “Maak geen illusies. Een sterk Duits leger kost handenvol geld. Daarom boren wij nog dit jaar 100 miljard euro extra aan voor een militair verdedigingsfonds voor investeringen in bewapening”. Aldus Scholz, drie dagen na de inval, onder algemeen applaus van de Bundestag. Duitsland mikt nu op een defensiecapaciteit voor de EU, tot dan toe een taboe. Het werkelijk uitvoeren van deze plannen moet overigens nog wel blijken.

“Wij kunnen een aanval op het territorium van het westelijk bondgenootschap niet langer uitsluiten”, aldus het nieuwe Strategische Concept van de NAVO. In Praag bepleitte de Duitse kanselier op 30 augustus daarom een Europees luchtverdedigingssysteem.

De leiders trekken die lijn nu door. Wij “verzoeken de Commissie snel een voorstel in te dienen voor een Europees defensie-investeringsprogramma om de capaciteit en weerbaarheid van de Europese defensie-technologiesector en defensie-industrie, te verhogen”, aldus de Europese Raad van 15 december. De oostelijke en Baltische lidstaten krijgen zodoende na jarenlang geklaag over het gevaar van Rusland, eindelijk gehoor.

Scholz bepleit intussen besluitvorming bij ruime meerderheid bij de sancties, het buitenlands en het fiscale beleid en de naleving van de regels van de rechtsstaat.³ Dit in plaats van de nu vereiste unanimiteit. Dit vereist een ingrijpende wijziging van de Europese verdragen. Qua haalbaarheid is dit, wegens de daarbij alweer vereiste unanimiteit tussen de EU-27, dagdromerij. De vele kleinere EU-landen weten dat zij dan voortaan overgeleverd zijn aan Frankrijk en Duitsland.

Precies een jaar geleden schreef ik hier: Wanneer gaat de EU eindelijk meespelen in het spel tussen de grootmachten? De Europese Raad is hopeloos verdeeld op de grote dossiers. Als het gaat om de aanpak van president Loekasjenko in Belarus, om de relatie met Turkije, om Rusland, de Verenigde Staten of China, of om het uitdragen van democratie in de wereld, is de EU keer op keer twijfelachtig in haar aanpak.

Dat ligt vandaag toch iets anders. Vier dagen na de Russische inval besloten de nationale leiders unaniem om Oekraïne wapens te gaan leveren. “Het is de eerste keer in de geschiedenis dat de EU volop wapens levert voor een oorlog”, zegt EU-buitenland-chef Josep Borrell. Alweer een geschrapt taboe. Al snel waren de fondsen (toch ruwweg drie miljard euro) van de Europese Vredesfaciliteit leeg. Zojuist is twee miljard toegevoegd. Tegelijk financieren EU-landen uit eigen zak dure wapens voor Oekraïne en leveren aanzienlijke humanitaire hulp.

Voorkomen van oorlog en onderling bloedvergieten was in 1951 de belangrijkste reden tot de Europese verdragen. Tot 24 februari 2022 gold volop het motief van het Nobel Comité in 2012 voor de vredesprijs: "De EU waarborgt Europa vrede". Wapens leveren en militairen opleiden ten bate van een Europees land in oorlog, is een geheel nieuwe uitwerking daarvan.

“Zweden en Finland zeggen dat ze er niet aan moeten denken ooit NAVO-lid te worden. Het is totaal onbespreekbaar” aldus Jaap de Hoop Scheffer, nog vlak voor de inval.⁴ Dat was een misser van de oud-secretaris-generaal van de NAVO nu beide landen toetreden tot het militair bondgenootschap.

Perfect voorzag De Hoop Scheffer destijds wel de reactie, ingeval Poetin zou aanvallen. “Via wapenleveringen zullen de Amerikanen de Oekraïners voorzien. En ze zullen scherpe sancties uitvaardigen. Dan zal Europa, hoewel geen geopolitieke speler maar daar op zijn best een adolescent, moeten volgen. Het risico op een energiecrisis is reëel. Ik denk aan hogere prijzen en een extra trui”.

Opmerkelijk detail: in het drie pagina’s lange interview rept De Hoop Scheffer met geen woord erover dat de EU-landen Oekraïne na een inval bewapenen, militaire adviseurs sturen en miljardensteun aan hun economie geven. Dat was begin dit jaar dus nog ondenkbaar.

“Wij zijn voortaan een geopolitieke Commissie”, zei voorzitter Ursula von der Leyen in 2020 bij haar start. Zie geopolitiek als eufemisme voor “machtspolitiek” aldus genoemde Borrell. Maar wat betekent de EU bij totaal gebrek aan militaire middelen, geopolitiek? Je moet wel concluderen dat de Europese geopolitiek voorlopig vooral bla bla is.

Geopolitieke macht heeft de EU wel als groot handelsblok. Zojuist is tariefvrije handel met Chili overeengekomen. Het akkoord geeft Europa toegang tot hier onmisbare grondstoffen als lithium (voor de batterijen in elektrische auto’s), koper en waterstof (voor onze vergroeningsindustre). Mexico en het reuzegrote Brazilië, eveneens leveranciers van zeldzame grondstoffen, volgen.

In 2022 bleek modieuze ongeremde globalisering, dus het als EU handeldrijven met dictaturen als Rusland, China en Saoedie-Arabië, ineens riskant. Volop handeldrijven met dat soort landen versterkt die heersers. Autoritaire regimes hebben al ruwweg een derde van de wereldeconomie in handen. Grenzeloos globaliseringsoptimisme is omgeslagen in benauwdheid over onze enorme afhankelijkheid (o.a. gas, olie, chips, voedsel) en pleidooien voor economische soevereiniteit.

Volgens het bedrijfsleven heeft Europa behoefte aan een supply-chain strategy. De slotverklaring van Versailles in maart van de Europese Raad haakt daarop in. De leiders roepen op om “onze strategische afhankelijkheid te verminderen op de meest gevoelige terreinen: zoals kritieke grondstoffen, halfgeleiders, gezondheid, digitale zaken en levensmiddelen”.

Al twee decennia is uitbreiding van de EU-27 taboe, zeker in Nederland. Vanaf de komst in 2004 van ineens tien landen, plus later Roemenië, Bulgarije en Kroatië, is Brussel “uitbreidingsmoe”. Wel beloofde in 2003 de Europese Raad de zes kleine landen van de conflictgevoelige Westelijke Balkan het lidmaatschap. Daar kwam nooit vervolg op. Nog in 2016 – twee jaar na de Russische invasie van de Krim – hebben de EU-27, mede op aandringen van Nederland, Oekraïne het Europees perspectief onthouden.⁵

De leiders van Albanië, Bosnië-Herzegovina, Kosovo, Noord-Macedonië, Montenegro en Servië grepen hun komst in Brussel op 23 juni aan om hierover hun ontevredenheid te uiten. Bosnië-Herzegovina kreeg op 15 december de status van kandidaat-lidstaat wat betekent dat de toetredingsonderhandelingen met dat land beginnen. Met eerder dit jaar de voorheen onvoorstelbare keuze van bovendien Oekraïne, Moldavië en later Georgië zet de EU nu de deur open voor een EU-36! “Het zal nog wel even duren, maar daar komen we niet meer onderuit aldus kanselier Scholz”.⁶

Rechts is vandaag favoriet zo leerden de verkiezingen in diverse EU-landen van Italië tot Frankrijk en van Zweden tot “sociaaldemocratisch” anti-migranten Denemarken. Rechts komt in de toekomst via de Europese Raad dichter bij de politieke mainstream. Deze partijen bezetten volgens Euractiv samen nu al ongeveer 150 zetels in het Europees Parlement. Tezamen, hoewel intern nogal verdeeld, vormen zij na de Europese Volkspartij daar de grootste stroming.

Het taboe om de Brusselse regels van de rechtsstaat te tarten, was al gebroken door Hongarije en Polen. Zij kregen dit jaar navolging van Bulgarije, Griekenland, Malta, Roemenië, Slovenië en Spanje. Het gaat dan vooral over corruptie daar en beperkte persvrijheid, aldus de Commissie in haar bericht van 13 juli.

2022 leerde verder dat het wereldwijde streven om de temperatuurstijging tot anderhalve graad Celsius te beperken onhaalbaar is. “Bye bye 1,5 °C,” aldus de taboe brekende coverstory in The Economist van 5 november. Het blad bepleit maatregelen om zich aan te passen bij de klimaatomslag. “Gelukkig is dat doenbaar en betaalbaar”. Neem als voorbeeld een extra dijk voor de kust van Nederland.

Heeft trouwens Rusland met het dichtdraaien van de energiekraan Europa tegelijk een dienst bewezen? Dit besluit dwingt tot overgang naar een koolstofneutraal Europa per 2050. Poetin versnelt dat streven nu.⁷

Er zijn ook diverse constanten die in 2023 voortduren:

• - 

  De kinderachtige rivaliteit tussen voorzitters Michel van de Europese Raad en von der Leyen van de Commissie. Zo overvalt de Commissievoorzitter de bijeenkomsten van de Europese Raad regelmatig te elfder ure met initiatieven. Een voltreffer, wellicht om Michel’s zenuwen te testen, was haar bericht enkele uren voor de top van 15 december over ruimere staatssteun aan bedrijven. Deze werkwijze is tegen de vastgelegde afspraken en zet Michel als coördinator voor schut.

Bron: Raad van de EU

Wie staat in de schaduw van de ander? Dat is dagelijks de vraag tussen de twee EU-voorzitters. De foto is correct: Niet Charles Michel, maar Ursula von der Leyen heeft de hoofdrol. Het zakenblad Forbes noemt haar zojuist “The World’s Most Powerful Woman”.

• - 

  Geen koppel Macron-Scholz, naar het model van destijds Merkel en Sarkozy, genaamd Merkozy. Zij benaderen o.a. de energietekorten, migratie, de EU-financiën, kernenergie, onze luchtverdediging en zelfs president Volodymyr Zelensky’s Oekraïne en bovendien China verschillend;
• - 

  Wat in 2023 (weer) uitblijft is een akkoord over de maximale staatsschuld en de tekorten bij de overheid, om de euro overeind te houden. De Maastrichtnormen liggen op hun gat. Tegelijk willen de zuidelijke landen een nieuw mammoet herstelfonds. Anders komen zij om in hun staatsschuld.
• - 

  Uit beeld verdween in alle stilte in 2022 de zogenaamde Hanzeliga. Het project van Rutte en destijds financiënminister Wopke Hoekstra om op te trekken met zes gelijkgezinde EU-landen rond de Baltische Zee. Het zevental is nog altijd nerveus over de zuidelijke financiële tekorten en het Franse protectionisme. Volgens een insider merkte Rutte dit jaar echter dat de onderlinge verschillen toch te groot zijn en aanhaken bij invloedrijk Duitsland ons beter past.

Verkeert de EU in transitie omdat al sinds het Griekse faillissement van 2010, de ene crisis de andere volgt? Nu wordt het oude motto “nooit meer oorlog in Europa” zelfs bedreigd. Onze veiligheid en welvaart zijn in het geding. Rusland noch Amerika zijn nog te vertrouwen. Ons decennialang goedkoop meeliften met de klassieke veiligheidsgaranties van de NAVO lijkt voorbij.

De Russische aanvalsoorlog brengt een “aardverschuiving in de geschiedenis van Europa”, aldus de leiders in maart in Versailles. Brengt 2023 dan eindelijk het vervolg op Merkels vergeefse oproep van destijds: “laten wij ons politieke lot in Europa in eigen hand nemen”? Komt Europa in 2023 in actie onder de druk van buiten?

Projecten die tot voor kort achter de horizon lagen, krijgen dan mogelijk vaart. Zoals beperking van de instroom van migranten; serieus bewaakte Schengengrenzen; een industriebeleid; energieaankopen gezamenlijk als EU-27; een EU-strategie voor defensie; alert optreden tegen behalve Rusland ook de VS en China; twee procent van onze welvaart voor het leger, massale levering (deels als gift) van wapens aan Oekraïne.

De gebroken taboes weerspiegelen de uitdagingen van 2023. Wat nooit verandert is dat het allemaal weer improviserend verloopt, dus met vallen en opstaan. Maar zo gaat het in Europa al vanaf de start in 1951.

Dr. Jan Werts is journalist en publicist en promoveerde in 1991 op een dissertatie over de Europese Raad. Hij is voor het Montesquieu Instituut de vaste correspondent in Brussel.

[1] Nu duwen mensensmokkelaars steeds meer mensen Europa in. Ze weten: Europa heeft toch geen systeem, zegt Margaritis Schinas, ondervoorzitter van de Commissie, in AD, 8 december 2022.

[2] Michael Kofman en Andrea Kendall-Taylor The Myth of Russian Decline” Foreign Affairs, December 2021.

[3] Voor de problemen met Hongarije, zie mijn analyse van de Europese Raad van 15 december 2022.

[4] Interview in Belgisch dagblad De Tijd, 22 januari 2022.

[5] Mijn analyse op deze website van 2 januari 2017.

[6] De vraag is of bovendien Turkije, waarmee we al jaren toetredingsonderhandelingen voeren, in werkelijkheid wel ooit aanhaakt.

[7] Putin’s War accelerates EU’s Fossil Fuel Detox”, in Politico, Brussels, 13 October 2022, p. 13.