Crises en koerswijziging - een bijzonder jaar voor de Commissie

De pandemie zorgde voor een valse start van de Commissie-Von der Leyen. De EU ging net als de rest van de wereld in crisisstand: eerdere voornemens maakten pas op de plaats. Begin 2022 leek de COVID-19 pandemie redelijk onder controle gebracht. Tijd voor een inhaalslag? Welke plannen er ook lagen, ze werden al snel ontregeld en overschaduwd door de Russische inval in Oekraïne. In Brussel en de hoofdsteden was de ene crisis door de volgende crisis ingeruild.

Europa moest aan de slag, de Commissie moest en zou daarbij een rol spelen. Veel politieke aandacht ging in eerste instantie zitten in het opstellen en afstemmen van sancties. Ondertussen rezen de energieprijzen in Europa de pan uit en kwamen steeds meer burgers in de kou te staan. De Commissie keek wat het in gezamenlijkheid kon doen, met gemengd succes. Als blok gas inkopen is nog niet geregeld. Aan de andere kant werden pakketten als 'Repower EU', 'Save gas for safe winter' en ' Smart savings of electricity' uitgerold. De titels geven al aan waar de nadruk op lag: besparen en verduurzamen.

Al tijdens de pandemie wist de Commissie werk te maken van de klimaatplannen. In 2022 kwamen er nieuwe voorstellen bij om emissies van schadelijke stoffen verder terug te dringen. Op de valreep is er dit jaar een akkoord gekomen over het voorstel om CO₂-uitstoot van buiten de EU aan de grens te belasten. Tel de energieplannen erbij op, en zo boekt de Commissie op dat vlak de nodige successen. Met daarin een groot aandeel voor de Nederlandse eurocommissaris Frans Timmermans.

Naast de aanpak van klimaatverandering, is de digitale toekomst de tweede centrale pijler van het programma van de Commissie-Von der Leyen. Op dat terrein leek de Commissie minder hard aan de weg te timmeren, maar misschien dat schijn bedriegt. Er zijn de nodige stappen gezet op de verstrekkende plannen over het stellen van grenzen aan het opslorpen en gebruiken van data, en er komen meer regels voor online markplaatsen.

Deze Commissie had zich in 2019 bij haar aantreden voorgenomen naar een meer zelfbewuste en geopolitiek denkende Unie toe te willen werken. De oorlog in Oekraïne én groeiend ongenoegen over de afhankelijkheid van China en gas- en olierijke landen zorgen voor een meer vruchtbare bodem voor initiatieven op dat vlak. Dat een Duits bondkanselier er op wordt aangesproken dat hij alleen, en niet in een Europese context, naar Beijing gaat was tien jaar geleden ondenkbaar.

Het is opmerkelijk hoe deze Commissie crises weet te benutten. Het Coronaherstelfonds is namelijk zo opgezet dat er meer miljarden gaan om de klimaat- en digitale transities te realiseren. 2022 was het jaar waarin de Commissie plannen van de lidstaten beoordeelde en goed kon keuren. Zo kreeg Nederland 4,7 miljard uit het coronaherstelfonds, vooral om de digitale ambities en klimaataanpak te helpen financieren. De pandemie gaf bovendien de wens van Von der Leyen om meer Europees samen te werken op het gebied van de gezondheidszorg wind in de zeilen.

De Russische inval in Oekraïne dwong de EU tot meer samenwerken op geopolitiek gebied. Eurocommissaris Breton hamert al langer op de noodzaak voor meer strategische autonomie. De EU moet meer zelf maken en innoveren. De 'battery alliance' is het afgelopen jaar op een hoger plan getrokken - het moet ervoor zorgen dat de EU zelf hoogwaardige batterijen kan ontwikkelen en produceren. Essentieel voor het digitale tijdperk en de energietransitie.

Er loopt een rode draad door veel van dit beleid heen. Politiek was er al een voorzichtige beweging van marktdenken naar meer overheidsbemoeienis. Dat is terug te zien in bovenstaande initiatieven, maar het ging sluipenderwijs. Die veranderende tijdsgeest manifesteerde zich in 2022 openlijk. De discussie waar Europa staat in de wereld wordt steeds meer op EU-niveau gevoerd, ook politiek en door de Commissie. Domeinen waar die in de EU decennia lang taboe waren (want: dit behoort toe aan de lidstaten!) zien we nu terug in beleidsvoorstellen. De Commissie durfde het zelfs aan om met een voorstel te komen over wat een minimum inkomen voor mensen moet zijn. Nog betekenisvoller: het is niet weggehoond door de lidstaten.

Waar je zou verwachten dat crisis na crisis de EU zou verlammen, weet deze Commissie op een aantal vlakken wel degelijk stappen te nemen. Er lijkt zelfs sprake te zijn van een koerswijziging richting een Europa dat minder op marktdenken gericht is.

Alle daadkracht ten spijt, voor een deel zijn het nog plannen. En er zijn ook dossiers die hopeloos vast zitten, zoals migratie. Daar hangt al ruim 20 jaar een crisissfeer om heen. Ging de opvang van miljoenen Oekraïners opmerkelijk soepel begin dit jaar, er is ondertussen ook wel gemor te horen. Sommige dingen veranderen nu eenmaal niet snel, ook niet bij deze Commissie.

De Europese regeringsleiders hebben net, op 15 december, een akkoord over de beleidsprioriteiten voor 2023 en 2024 afgetekend. Centrale thema's: klimaat en digitalisering. De Commissie wil de omslag hebben ingezet en onomkeerbaar maken vóór haar termijn afloopt. Hoe revolutionair deze Commissie echt blijkt te zijn geweest, moet nog blijken.

Casper van Vliet is redacteur voor Europa-Nu.nl en als projectmanager betrokken bij de EU Monitor. Aan de hand van de EU Monitor zijn de nieuwe voorstellen van de Commissie doorgenomen, en gekeken wat er aan lopende voorstellen is gerealiseerd in 2022.