Nieuwe Sloveense president heeft ambities voor rechtsstaat en Balkan

Slovenië heeft een nieuwe president. Op 13 november versloeg de progressieve Natasa Pirc Musar de conservatieve Anze Logar. Daarmee lijkt de uiterst rechtse partij van oud-premier Janez Jansa van het politieke toneel te verdwijnen, althans voorlopig. Of Musar progressieve invloed kan gaan uitoefenen in haar nieuwe positie is nog een vraag: de functie is vooral ceremonieel, maar de president heeft op defensie- en buitenlands beleid wel degelijk een rol. Het effectief inzetten van deze bevoegdheden zou in deze voor de EU in zo'n woelige tijd mogelijk bijdragen aan de voorbeeldfunctie van Slovenië in centraal-Europa.

Spannende presidentsverkiezingen in twee rondes

In oktober en november 2022 vonden – in twee rondes – presidentsverkiezingen plaats in Slovenië waarbij Natasa Pirc Musar gekozen werd. Haar tegenstander, de rechts-conservatieve Anze Logar, won de eerste ronde, maar verloor de tweede.

Alhoewel in eerste instantie de aandacht door verschillende media gevestigd is op het feit dat Musar het eerste vrouwelijke staatshoofd van Slovenië gaat zijn, zijn haar progressieve politieke kleur en carrière minstens zo belangrijk. Musar is advocaat en heeft zich in die rol beziggehouden met mensenrechten, rechtsstaat en maatschappelijke vraagstukken in brede zin. Haar tegenstander Logar profileerde zich als onafhankelijke kandidaat maar was tot voorkort minister namens de partij van oud-premier Janez Jansa, de rechts-populistische partij SDS.

Afgelopen april verloor de SDS bij de parlementsverkiezingen van een nieuwe groene links-liberale partij, Gibanje Svoboda (Vrijheidsbeweging). Voor de SDS waren de recente presidentsverkiezingen een kans om dat verlies enigszins goed te maken, wat na de eerste ronde nog mogelijk leek. Logar kreeg daarin de meeste stemmen, maar niet de benodigde meerderheid om een tweede ronde te voorkomen. In de tweede ronde – waarin alleen de twee kandidaten met de meeste stemmen doorgingen – verzamelden alle linkse, progressieve en liberale stemmen zich voor Musar waardoor Logar verloor. Het door de conservatieven gehoopte herstel bleef uit.

Tot mei 2022 was Jansa premier van Slovenië. Tijdens zijn premierschap kwam de persvrijheid onder druk te staan en werden journalisten bedreigd. Jansa was eerder al premier gedurende 2004-2008 en 2012-2014. In 2013 werd hij veroordeeld tot een gevangenisstraf wegens omkoping. Musar positioneerde zichzelf als een tegengeluid voor de afgelopen jaren. Na haar overwinning zei ze "Het is tijd om het verleden de rug toe te keren, we hebben een toekomst om aan te werken."

Invloed?

In hoeverre Musar daadwerkelijk invloed kan uitoefenen, zal van verschillende factoren afhangen. De functie van president is in Slovenië vooral ceremonieel, met een symbolische waarde in binnen- en buitenland. Daarnaast is de president opperbevelhebber van het leger. Verschillende topfunctionarissen, zoals de leiding van de centrale bank, worden door de president voorgedragen, maar vaak ligt het goedkeuren van deze voordrachten bij het parlement. In commentaren over Musars voorganger, de sociaaldemocraat Borut Pahor, staat regelmatig dat hij meer bezig was met Instagram en sportevenementen dan met het waarborgen van de democratie en democratische waarden. Gezien Musars achtergrond en uitspraken ligt het in de lijn der verwachting dat zij meer aandacht voor democratie en mensenrechten zal hebben.

Opluchting in Europese hoofdsteden

De verkiezing van Musar is ook buiten Slovenië met belangstelling gevolgd. Het feit dat haar tegenstander verloren heeft, zal velen in EU-hoofdsteden opgelucht hebben doen ademhalen. Officieel was Logar een onafhankelijke kandidaat, maar zijn zeer recente ministerschap voor de SDS en nauwe banden met Jansa geven duidelijk zijn politieke achtergrond en visie weer. Een bondgenoot van Jansa, die op zijn beurt weer bewonderaar is van Donald Trump en Victor Orbán, zien de meeste EU-leiders liever niet aan het hoofd van één van de lidstaten.

Of met de verkiezing van Musar weer rustiger tijden aanbreken voor de Sloveense politiek – ook in EU-verband – valt nog te bezien. Allereerst moet blijken of ze de verwachtingen op het gebied van rechtsstatelijke en democratische waarden kan waarmaken. In ieder geval heeft Musar direct al van zich laten horen over persvrijheid, door een oproep te doen om bij een referendum over meer onafhankelijkheid voor de Sloveense publieke omroep voor te stemmen. De media-onafhankelijkheid was onder Jansa’s regering onder druk komen te staan, iets wat verschillende EU-leiders destijds zorgen baarde.

Ten tweede is de vraag hoe het gaat met de nieuwe coalitie, die naast Gibanje Svoboda bestaat uit Socialni demokrati (sociaaldemocraten) en Levica (links). In het recente verleden zijn meerdere centrum(linkse) samenwerkingen vroegtijdig gestopt wegens interne conflicten.

Daarnaast is de samenwerking tussen de regering en de president van belang voor de stabiliteit. Bij de eerste officiële ontmoeting tussen de net gekozen president en premier Robert Golob benadrukten beiden dat zij uitkijken naar een goede samenwerking op basis van gedeelde waarden. Zowel Golob als Musar is gericht op meer Europese samenwerking.

EU-agenda

Na haar overwinning zei Musar dat Slovenië een president heeft gekozen die gelooft in de EU en in de democratische waarden die daaraan ten grondslag liggen. Musar richt de aandacht op de Westelijke Balkan en de integratie van die regio in de EU. Hiervoor wil zij samenwerken met de presidenten van andere Balkanlanden. De meeste daarvan hebben momenteel de status van (aspirant) kandidaat-lidstaat.

Op de korte termijn staan er in ieder geval twee zaken op de EU-agenda die direct impact hebben voor Slovenië. Momenteel ligt Slovenië aan de buitenste rand van het Schengengebied. Buurland Kroatië is EU-lid maar (nog) geen lid van Schengen. Dit gaat per 1 januari veranderen. Daarnaast treedt Kroatië op diezelfde dag toe tot de euro. De nu al nauwe banden met Kroatië zullen hierdoor verder intensiveren.

Of het daarna snel tijd is voor meer Balkanlanden bij de EU, of op zijn minst intensievere lidmaatschapsonderhandelingen, is nog onbekend. Aan de ambities van Musar en Slovenië zal het in elk geval niet liggen.

Maaike Jongema is projectmanager en redacteur bij PDC Informatie Architectuur en verbonden aan het Montesquieu Instituut.