N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
De terugkeer van de waarden in de wetenschap
Veel wetenschappers maken zich schuldig aan ongeoorloofde onderzoekspraktijken. Dat zeggen zij zelf, in een enquête onder 6.800 Nederlandse academici, in ‘Prevalence of questionable research practices’ (PLOS ONE, 2022). Maar liefst de helft van de deelnemers zegt zich gedwongen te voelen om bijvoorbeeld onderzoeksvragen aan te passen of data te veranderen. Reden is de druk die wetenschappers ervaren: om geld binnen te halen, om te publiceren of opdrachtgevers tevreden te houden. Van academici wordt ook vaker verwacht dat zij maatschappelijke impact hebben en zich mengen in het publieke debat. Maar als wetenschap vermengd raakt met de politiek kan dat gevolgen hebben, zoals onderzoekers ondervinden die te maken krijgen met online intimidatie en fysieke bedreigingen. Dit was zelfs reden voor de Nederlandse universiteiten om een ‘hotline’ te openen voor bedreigde wetenschappers: WetenschapVeilig.nl.
Op steeds meer universiteiten worden discussies gevoerd over de waarden van de wetenschap. Op de Erasmus Universiteit heeft dit de vorm gekregen van een universiteits-breed debat over de ‘Erasmiaanse waarden’, waar ook een leerstoel aan is verbonden, die ik mag bekleden. Discussies over waarden zijn lange tijd taboe geweest, ook in de politiek. De laatste die het probeerde was Jan Peter Balkenende, die een debat startte over waarden en normen, nadat hij in 2002 premier was geworden. Daarvoor was Jan Marijnissen een discussie begonnen over ‘De uitverkoop van de beschaving’ (2001). Het waren initiatieven die destijds stuitten op de tijdgeest en vooral werden gezien als conservatief en bemoeizuchtig. Waarden waren een privézaak – voor achter de voordeur – en niet voor de politiek. Discussies over waarden werden vooral gezien als een moraliseren en het opleggen van onze persoonlijke waarden aan andere mensen.
Het gebrek aan discussie over waarden heeft veel organisaties kwetsbaar gemaakt, zeker de universiteiten. Als je niet nadenkt over je eigen waarden, wordt je waarde al snel extern bepaald: door de waarden van de markten (het maken van rendement) of van de overheidsbureaucratie (het streven naar efficiency). Veel onderzoekers kunnen heel efficiënt rendement maken, maar dat maakt hen nog niet tot academische onderzoekers. Een situatie die leidt tot ongemak bij medewerkers, zoals de enquête onder Nederlandse academici liet zien. Wetenschappers moeten geld binnenhalen en zich mengen in het publieke debat, maar dienen tegelijk hun eigenheid en onafhankelijkheid te behouden. Hoe zij dat doen is niet alleen een eigen afweging, maar een gedeeld belang. Door na te denken over de waarden van de wetenschap kunnen we de academische gemeenschappen versterken en onderzoekers minder kwetsbaar maken voor beïnvloeding.
Maar kunnen we dat nog wel, praten over gedeelde waarden? In een samenleving die polariseert, op markten waar belangen botsen en met sociale media die tegenstellingen uitvergroten? Als onderzoeker in de Erasmiaanse waarden mag ik daarvoor teruggrijpen op Desiderius Erasmus. Hij was een filosoof die zijn tijdgenoten leerde hoe zij zo’n debat konden voeren. Met humor en ironie – en vooral met zelfrelativering. Door je in te leven in anderen en zonder al te snel boos of beledigd te zijn. Vrijheid krijg je alleen als je ook anderen de vrijheid gunt; je kunt slechts rekenen op begrip als je eerst anderen probeert te begrijpen. Ideeën die aan actualiteit weinig hebben ingeboet, in een cancelcultuur waarin de strijd over woorden de uitwisseling van gedachten kan frustreren. De tijdgeest lijkt opnieuw om te slaan en de discussie over waarden is weer helemaal terug. Op de universiteit, maar ook in de politiek en in de samenleving.
Over Erasmus en de waarden van de wetenschap mag ik meer vertellen: op vrijdag 25 november. Tijdens mijn oratie aan de Erasmus Universiteit. Die u fysiek of digitaal kunt volgen.
Op vrijdag 25 november spreekt Ronald van Raak zijn oratie uit aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, getiteld 'Erasmus en de waarden van de wetenschap.