Extremisme als verlammende lachspiegel van de democratie

De meeste acties van extremistische politici die gericht zijn op de uitholling van onze democratische rechtsstaat blijven tot op de dag van vandaag zonder al teveel gevolgen. We spreken onze schande uit over deze waanzin. We bekijken of we er wat aan kunnen doen met de geldende regels en protocollen. En we concluderen dan met een berouwvolle glimlach dat dit jammer genoeg nauwelijks het geval is. Regels en protocollen lopen nu eenmaal altijd achter de feiten aan, zo constateren we dan. En daarna gaan we weer over tot de orde van de dag, tot de volgende ophef uit extremistische hoek zich weer aandient.

En dit alles, nu bijna wekelijks, op repeat. We staren ons hiermee blind op iets waarvan wij lijken te denken dat het door een lachspiegel komt. We beschouwen extremisme als een stel deerniswekkende politieke vervormingen, die verdwijnen zodra je van de spiegel wegstapt. Deze lachspiegelreflex is hard op weg om ons geheel te laten verdwalen in ophef, intimidatie en ondermijning van de democratische rechtsstaat die zo fundamenteel is voor onze samenleving. De vraag is waar deze lachspiegelreflex vandaan komt. Politiek opportunisme? Bestuurlijke apathie? Politieke reputatie en machtswellust? Ambtelijk onvermogen? Economisch gewin? Algehele gemakzucht? Allemaal tegelijk? Of nog iets fundamentelers?

De democratische rechtsstaat als sociaal dilemma

Een goed politicus herkent de uitholling van onze democratische rechtsstaat als een taai sociaal dilemma. Een sociaal dilemma is een publiek vraagstuk waarbij we als individuen afhankelijk van elkaar zijn voor de oplossing ervan. Hierbij levert het nastreven van het eigen belang op de korte termijn positieve effecten op voor ons individueel (of vermijdt het ten minste al te negatieve effecten), maar zijn we als samenleving op de langere termijn slechter af. Illustratief hiervoor zijn individuele journalisten en talkshowhosts die als roeptoeter fungeren voor extremisme. Zij, en de mediabedrijven waarvoor ze werkzaam zijn, hebben daar op korte termijn economisch voordeel van, geheel volgens het businessmodel van de sensatiejournalistiek. Op de lange termijn versterken ze de uitholling van onze democratische rechtsstaat. En zijn we allemaal slechter af.

Of neem het partijverbod, wat gezien wordt als mogelijke oplossing om intolerantie tegen democratische waarden aan banden te leggen. Voorlopig zal alleen geen politieke partij of bewindspersoon zijn of haar vingers daar aan wil branden. Dat levert op korte termijn namelijk teveel persoonlijke of partijpolitieke schade op, zeker met verkiezingen in aantocht. De individuele politieke reputatierisico’s op de korte termijn staan dus een langere-termijn oplossing in de weg waar we allemaal beter van worden.

Ten hele verdwaald of de lachspiegel ten halve gekeerd?

Het behoud van onze democratische rechtsstaat is een sociaal dilemma in optima forma. En onze lachspiegelreflex is volkomen ontoereikend om deze neerwaartse spiraal te keren, want het is een overwegend individualistische en symbolische reactie op extremisme. En zoals een goed politicus óók weet (of zou moeten weten), sociale dilemma’s los je bij uitstek niet op met individuele acties maar met coördinatie en samenwerking. Daarbij is het zaak om niet alleen te focussen op nieuwe verboden en regelgeving (want die zullen waarschijnlijk nog lang op zich laten wachten), maar vooral op gecoördineerd politiek en maatschappelijk handelen. Het is hoog tijd dat bewindslieden en politici de handen ineenslaan en zelf het goede voorbeeld geven. Gezamenlijk de grenzen afbakenen tegen ondermijnend gedrag, je als individuele politieke partij, politicus of bewindspersoon aan deze gezamenlijkheid committeren, en elkaar eraan durven houden. Samenwerking om iets fundamenteels te bereiken dat nu zo nodig is. Namelijk politiek handelen dat recht doet aan het belang van een veerkrachtige democratische rechtsstaat voor ons allemaal. En politiek handelen vanuit het besef dat deze maar een beperkte mate van ondermijning en intolerantie kan verdragen voordat de weegschaal onherroepelijk doorslaat naar de verkeerde kant.

De noodzaak tot samenwerking en gecoördineerd handelen geldt overigens niet alleen voor het openbaar bestuur. De recente oproepen aan de hoofdredacties van de diverse media om met elkaar een lijn af te stemmen zijn passende maatschappelijke reacties op een sociaal dilemma. Dit zal niet zonder slag of stoot gaan en vereist politiek leiderschap met een hoofdletter L. Maar wie wil nou de politiek of maatschappelijk leider zijn die zich over een aantal jaren realiseert dat de lachspiegel beter ten halve gekeerd had kunnen worden? In plaats van dan te moeten constateren dat de lachspiegel ontaard is in een horrorreflectie waar maar bar weinig meer om te lachen valt en waarbij hij of zij een doorslaggevende rol had kunnen vervullen?

Prof.dr. Caelesta Braun is Hoogleraar Public Governance and Civil Society aan de Universiteit Leiden.