Staat van de Unie 2022. Weerbaarheid EU centraal

Als er een rode draad te ontwarren is in de jaarlijkse grote speech van de voorzitter van de Europese Commissie, zijn het actuele zorgen over de weerbaarheid van de EU – intern en extern – nu er een oorlog woedt in Oekraïne. In plaats van een meer samenhangend verhaal over de uitvoering van de prioriteiten van de huidige Commissie, luidde Ursula von der Leyen vooral de noodklok naar aanleiding van de Russische invasie. In veel reacties op haar speech werd dan ook geklaagd over een gebrek aan concrete voornemens. Maar de Europese Commissie is crisismanager geworden. Na Corona, nu Oekraïne. De mondkapjes zijn vervangen door het alom vertoonde blauw en geel van dat land. Met sancties, veel geld en wapenleveranties doen de EU en lidstaten er alles aan om president Zelenski en zijn land overeind te houden, zo betoogde ze.

Maar de rekening daarvoor loopt op. Door de extreem hoge energie prijzen. Europa gaat een zware winter tegemoet. De Commissie wil nu dat de hoge winsten van energieleveranciers en olieconcerns worden afgeroomd. De 140 miljard euro die dat oplevert moet worden teruggesluisd naar de Europese burgers. De uitvoering wordt bij de hoofdsteden gelegd. Brussel schept ruimte voor nationale marktinterventies en neemt zo belemmeringen voor nationale energieplafonds weg. Het kost de EU zelf niets. De betalingen uit het coronaherstelfonds beginnen inmiddels behoorlijk op gang te komen, benadrukte ze. Veel geld komt daardoor beschikbaar voor de energietransitie die nu meer dan ooit een geopolitieke dimensie heeft gekregen - niet langer afhankelijk van Rusland.

Er zit nog meer in het vat wat de Commissie betreft: Brussel wil een ontkoppeling van gas- en elektriciteitsprijzen en trekt drie miljard uit voor het ontwikkelen van de groene waterstof markt. Goed nieuws voor Nederland. Von der Leyen zweeg overigens over mogelijk nieuwe sancties tegen Rusland zoals een gasboycot. De discussie daarover schiet niet op. Italië en Duitsland twijfelen. Hongarije sloot een nieuw contract af met Gazprom!

Wat viel nog meer op? Ze verwees naar de uitbreiding van de EU in de Westelijke Balkan en naar de (potentiële) kandidaat-lidmaatschappen van Oekraïne, Moldavië en Georgië, maar sprak zich ook uit voor het Franse voorstel tot een Europese Politieke Gemeenschap met deze en andere Europese landen zoals Armenië en Azerbeidzjan, en wellicht ook het Verenigd Koninkrijk – de nieuwe premier aarzelt nog. Deze gemeenschap zou een forum moeten zijn voor reguliere, maar informele gesprekken over gedeelde waarden en belangen. Op 6 oktober is in Praag een top belegd. Israël komt ook. Moskou is niet uitgenodigd en daar wordt het initiatief als een anti-Poetin actie uitgelegd. Het idee is mede ingegeven door de lange duur van uitbreidingsonderhandelingen en de noodzaak van meer politieke samenwerking nu, ook met landen die geen toetredingsperspectief hebben. Bij de kandidaten is men er niet helemaal gerust op of zo’n gemeenschap niet een alibi zal zijn voor vertraging van het toetredingsproces. Niettemin komen ze braaf opdragen. Ik heb – met anderen – wel vraagtekens bij de eventuele deelname van de Turkse en Azerbeidjaanse presidenten. Zullen deze zich als verdedigers van gedeelde democratische waarden opwerpen? Het is evident dat het Franse idee voortkomt uit frustratie over het niet (meer) functioneren van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE), lamgelegd door de oorlog. De EU kiest nu voor een nieuw formaat waarin zij de hoofdrol heeft. We zullen zien of het wat oplevert in termen van effectiever buitenlands beleid.

Is daarvoor niet meer nodig? De Commissievoorzitter zei dat verdere uitbreiding van de EU ook een verdieping van de samenwerking vereist. Tijdens de onlangs afgesloten Conferentie over de Toekomst van Europa zijn daarvoor talrijke voorstellen ontwikkeld. Het Europees Parlement wil dat deze – zoals in het verleden bij de Europese Grondwet - door een Conventie worden vertaald naar wijzigingen van het EU Verdrag – met name minder veto’s en initiatiefrecht van het Europees Parlement. Von der Leyen sprak zich uit voor zo’n conventie maar bleef zeer vaag over het doel. Deze zou de solidariteit tussen de generaties moeten verankeren. Een gemiste kans?

Want de oorlog in Oekraïne roept vragen op over het vermogen van de EU tot effectief autonoom handelen met het voortdurende gekissebis over de sancties en gedreig met veto’s. Maar niet alleen dat. Corona en de oorlog in Oekraïne hebben ook de kwetsbaarheid van de EU blootgelegd: de grote afhankelijkheid van de aanvoer van olie, gas, medicijnen en chips van buiten de EU. De Commissie wil tempo maken met het verminderen daarvan. Von der Leyen lichtte een belangrijk punt er uit: de beschikbaarheid van zeldzame strategische grondstoffen zoals Lithium. Om de weerbaarheid van de EU te vergroten gaat de EU onder meer strategische voorraden daarvan aanleggen. Binnenkort komt de Commissie met wetgeving.

Terwijl de Europese Unie op zoek is naar adequate antwoorden op substantiële dreigingen zoals oorlog in Europa en de versnelling van de klimaatverandering, neemt het spanningsveld tussen Brussel en de hoofdsteden toe door middelpuntvliedende krachten in Zweden en Italië. Krijgt Orbán er vrienden of vriendinnen bij? En leidt dat tot verlamming? Misschien was daarom niet de Staat van de Unie speech dé illustratie van de belangrijke politieke rol van de Europese Commissie maar het voornemen om de subsidies aan Hongarije stop te zetten. Zonder weerbare rechtsstaat geen sterke unie.

Jan Marinus Wiersma was van 1994 tot 2009 lid van het Europees Parlement voor de PvdA. Tegenwoordig is hij onderzoeker bij denktank en onderzoeksinstituut Clingendael.