Een onoplosbaar vraagstuk (1)

Telkens als er een nieuwe bewindsman of -vrouw aantreedt, wordt er weer dapper verteld dat er nu echt structureel beleid op het terrein van migratie en asiel zal worden gevoerd. Er wordt de indruk mee gewekt, dat de instroom zal worden beperkt en dat de uitstroom van ‘illegalen’ zal worden versneld. Even vaak gaat het al spoedig mis en komen er berichten over ‘overbevolking’ in Ter Apel en enorme capaciteitsproblemen in asielzoekerscentra. Is dat nu een kwestie van falen of is er misschien iets meer aan de hand?

In de digitale nieuwsbrief ‘De Hofvijver’ van 30 mei 2022 geeft Karin Geuijen van de Universiteit Utrecht al een mooi systematisch overzicht van een aantal beletselen voor een geslaagde aanpak. Maar, waarschijnlijk is het nog erger dan zij beschrijft. Een hoofdprobleem is, dat er niet alleen elk jaar duizenden een beroep doen op asiel, maar dat er op onverwachte momenten sterke pieken in de aantallen voorkomen, dankzij gewelddadige conflicten die mensen massaal op de vlucht jagen. Slechts een heel klein deel daarvan dringt door tot Nederland, maar niettemin loopt de emmer telkens over, zoals ook nu weer in de eerste opvang in Ter Apel.

Die eerste opvang zou geen flessenhals zijn als de capaciteit in AZC’s (asielzoekerscentra) ruimer zou wezen. Nu worden te lang te veel mensen in Ter Apel vastgehouden omdat zij niet in de AZC’s terecht kunnen. De capaciteit daarvan zou heel wat groter kunnen zijn, als al diegenen die een ‘status’ hebben verkregen en hier dus mogen blijven de centra zouden kunnen verlaten en de woning zouden kunnen betrekken waarop zij recht hebben. Sinds echter onder aanvoering van de VVD het volkshuisvestingsbeleid is afgeschaft, ontbreekt het gemeenten aan noodzakelijke capaciteit statushouders een woning te verschaffen. De vraag naar het soort woningen waaraan zij behoefte hebben, is veel groter dan het aanbod. Ook zonder ‘statushouders’ is de hele sociale huisvesting volslagen vastgelopen.

Dat is nog maar een (belangrijk) deel van het probleem. De asielprocedure duurt veel te lang, vaak zelfs jaren, terwijl al die tijd de asielaanvrager zich niet maatschappelijk nuttig mag maken1). Het probleem is onder meer het gebrek aan competente ambtenaren van de IND (Immigratie- en Naturalisatiedienst). In relatief rustige tijden worden IND-ambtenaren bij bosjes ontslagen. Als er dan een nieuwe grote golf optreedt, zoals in 2015/2016 zijn er veel te weinig getrainde ambtenaren beschikbaar.

Iets dergelijks doet zich voor met de AZC-capaciteit: als er een tijdje minder asielaanvragers Nederland binnenkomen, wordt een aantal AZC’s gesloten. Bij een nieuwe golf ziet het COA (centraal orgaan opvang asielzoekers) zich weer genoodzaakt gemeenten zo gek te krijgen naar opvang te zoeken. Dat, terwijl het voor gemeenten niet echt gemakkelijk is om tijdig voor voldoende capaciteit te zorgen. De maatschappelijke weerstand wil nogal eens aanzienlijk zijn. Het is trouwens niet zeker dat elke gemeente bereid is ruimhartig medewerking te geven.

Voor de hand ligt dat er in rustiger tijden buffercapaciteit blijft bestaan, zowel in ruimte als in menskracht, zodat plotselinge toestroom kan worden opgevangen. Dat is echter makkelijker gezegd dan gedaan: het is niet alleen een kostenkwestie maar het is ook de vraag wie met de handen over elkaar wil wachten tot de volgende golf.

Dan waren er nog de mensen die hier sowieso illegaal zijn binnen gekomen, zonder asielaanvraag en zij die hier zijn ‘uitgeprocedeerd’. Die mogen hier niet blijven, omdat zij wettelijk geen vluchteling zijn. Zij worden geacht het land te verlaten, maar dat doen zij meestal niet. Daarvan wordt het meest dapper geroepen dat zij ‘natuurlijk’ weg moeten, maar daargelaten of zij dat willen, zij kunnen vaak ook niet meer terug. Het land van herkomst wil hen niet meer terugontvangen.

Zeker, voor een deel gaat het hier om een vraagstuk dat is ontstaan door falen van de overheid: als het gaat om opvangcapaciteit en voldoende huisvesting. Maar, het zou wijs zijn te erkennen dat het evenzeer gaat om een onoplosbaar probleem: grote stromen vluchtelingen vallen niet te ‘bufferen’; woningen toveren gaat evenmin en dat ligt niet alleen aan de overheid; uitgeprocedeerde asielzoekers zijn meestal niet effectief uit te zetten naar hun landen van herkomst. Dappere taal in de politiek helpt in elk geval niet.

Dit is de eerste column in een serie van twee over het asiel- en migratievraagstuk. In de volgende column staat de internationale context meer centraal.

Prof.dr. J.Th.J. van den Berg is fellow van het Montesquieu Instituut en emeritus hoogleraar aan de Universiteit Leiden (parlementaire geschiedenis) en Maastricht (parlementair stelsel). Hij is oud-lid van de Eerste Kamer.

• 1) 

  Wat dat mensen aandoet wordt even geestig als in al zijn treurigheid beschreven in: Rodaan Al Galidi, Hoe ik talent voor het leven kreeg, 2016.