'Naar een weerbare democratie' - verslag viering 15 jaar Montesquieu Instituut

DEN HAAG (PDC) - Behoeft democratie bijstelling? Is onze democratie weerbaar? En hoe beschermen we onze democratie? Deze vragen staan al vijftien jaar centraal in de missie en activiteiten van het Montesquieu Instituut. Om dit te vieren organiseerde het Montesquieu Instituut op 12 mei een bijeenkomst met deze vragen als centraal thema. De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Hanke Bruins Slot hield een toespraak over de weerbaarheid van democratie. Ook gaf hoogleraar Rick Lawson een lezing over de bevordering van democratie en rechtsstaat in Europees perspectief. Tot slot reflecteerde Lawson met een panel van fellows Caelesta Braun en Maarten Stremler samen met het publiek op de weerbaarheid van democratie en de rol van het Montesquieu Instituut in de toekomst.

In de introductie benadrukte voorzitter van het bestuur van het Montesquieu Instituut, Aalt Willem Heringa, samen met Edgar Hoedemaker en Maaike Jongema dat het Montesquieu Instituut staat voor debat over democratie en rechtsstaat. Het Montesquieu Instituut streeft ernaar kennis beschikbaar te maken voor de samenleving en zo bij te dragen aan het publieke debat over actuele vraagstukken. Zo becommentariëren en analyseren wetenschappers maatschappelijke vraagstukken, bijvoorbeeld in de maandelijkse Hofvijver, of in bundels uit de Montesquieu Reeks. Ook jaagt het Montesquieu Instituut debat aan over actuele thema’s door diverse evenementen te organiseren, vaak in samenwerking met partners. Op de Montesquieu website, die onlangs helemaal vernieuwd is, zijn al deze publicaties en evenementen vindbaar.

Minister Hanke Bruins Slot begon haar toespraak door de stellen dat de onderwerpen democratie en rechtsstaat niet actueler hadden kunnen zijn. De oorlog in Oekraïne dwingt ons in Nederland tot het stellen van vragen. Hoe krachtig is onze democratische rechtsstaat? Wat betekent democratie voor ons? Democratieën blijken wereldwijd kwetsbaar, en moeten daarom aldoor vernieuwd, onderhouden en beschermd worden. Zo waarschuwde de minister met een citaat van Charles de Montesquieu voor wantrouwen onder burgers: ‘niets is zo gevaarlijk voor het algemeen welzijn als de apathie van een burger in een democratie’. Het antwoord ligt volgens de minister in een overheid die in dienst staat van de samenleving: dát is de essentie van democratie. Vervult de overheid deze taak niet, dan dreigt er betonrot te ontstaan in de democratie. In het bevorderen van het algemeen belang ligt ook een taak voor burgers. Democratie bestaat niet alleen uit het kiezen van volksvertegenwoordigers, maar ook uit participatie van burgers: democratie is van ons allemaal.

Rick Lawson stelde in zijn lezing dat het in deze tijd moeilijk is om een feestrede te houden over democratie en rechtsstaat in Europa. In landen zoals Polen en Hongarije beperken regeringen immers tegenspraak en ondermijnen ze de onafhankelijke rechtsstaat. Dit terwijl het recht juist de uitvoerende macht in het gareel moet houden: macht moet gematigd worden uitgeoefend. De scheiding der machten, zoals bedacht door Montesquieu, blijft volgens Lawson dus cruciaal. Bij deze machten is volgens Lawson een vierde bijgekomen: Europa. Toch constateerde Lawson dat de Raad van Europa de ondermijning van de rechtsstaat in enkele landen niet heeft kunnen voorkomen. Ook binnen de Europese Unie is de ondermijning van de rechtsstaat te lang op zijn beloop gelaten, en acties tegen Polen en Hongarije hebben te weinig resultaat opgeleverd.

Naar aanleiding van de speech van de minister en de lezing van Lawson reflecteerde het panel samen met het publiek op de weerbaarheid van democratie. Maarten Stremler benadrukte dat democratie en rechtsstaat niet alleen door de rechterlijke macht moeten worden beschermd. Democratie moet worden gedragen door burgers, en daarom is wederzijds vertrouwen tussen de overheid en burgers van cruciaal. Wat de rol van de EU in het beschermen van de rechtsstaat betreft was Stremler minder pessimistisch dan Lawson: er ontstaat binnen de EU een vorm van toezicht op de rechtsstaat. Naar aanleiding van een vraag uit het publiek wees Caelesta Braun op een ‘zwakke plek’ in de democratie. Niet alle groepen in de samenleving kunnen opkomen voor hun belangen en invloed op de besluitvorming is onevenredig verveeld, waardoor blinde plekken in de samenleving ontstaan.

Alle vragen vanuit het publiek aan het panel onderstreepten het belang van mensenrechten, democratie en rechtsstaat. Democratie is niet vanzelfsprekend en in het vertrouwen in de democratie onder burgers continu moet worden geïnvesteerd, zo stelde Stremler. Over de rol van het Montesquieu Instituut hierin was het publiek het eens: er was wel degelijk iets te vieren. De missie van het Montesquieu Instituut om debat over deze thema’s te faciliteren, bevordert de dialoog tussen burgers, wetenschap en de politiek. De minister sloot zich hierbij aan. Ze benadrukte de rol van het Montesquieu Instituut hierin, door het overbrengen van kennis, het aanjagen van discussie en het geven van adviezen over democratie en rechtsstaat. Discussie en debat vormen immers de zuurstof voor de democratie.