Digitale knokploegen: een bedreiging voor de democratische rechtsstaat

Kort geleden kwam NRC Handelsblad met een artikel onder de kop ‘De digitale knokploeg van Forum voor Democratie’.¹ Het beschrijft dat aanhangers van Forum via chatapp Telegram regelmatig bedreigingen uiten in de richting van hun politieke tegenstanders. Die dreiging heeft zich inmiddels uitgebreid tot buiten de digitale omgeving. In de chatgroep ‘FvD geluiden’ zijn adresgegevens gedeeld van Hugo de Jonge en Sigrid Kaag, en is opgeroepen om een feestje voor hun deur te organiseren of langs te gaan met een steen. Op 5 januari jl. kreeg Kaag thuis bezoek van een complotdenker met een brandende fakkel nadat hij eerder al bij Hugo de Jonge had aangebeld om ‘verhaal te halen’. De bedreigingen beperken zich echter niet tot bekende politici. In het artikel staat dat bijvoorbeeld ook een Brabantse boekhandelaar die in zijn winkel alleen nog gevaccineerden wil toelaten, na het delen van zijn adres en telefoonnummer op ‘FvD geluiden’, verbaal en fysiek in zijn privésfeer is bedreigd.

Het artikel in NRC staat niet op zichzelf; de voorbeelden van dit type gebeurtenissen zijn inmiddels talrijk. In hun recente boek over de verhouding tussen de media en populistisch-rechtse bewegingen noemen Anet Bleich en Natascha van Weezel vele voorbeelden van journalisten die na aanvallen op sociale media door virusontkenners fysiek zijn bedreigd. Dit was onder meer aanleiding om het logo van de NOS van de reportagewagens te verwijderen.² Ook wetenschappers en GGD-medewerkers zijn regelmatig doelwit van fysieke aanvallen. Recent zond Nieuwsuur een reportage uit waarin te zien was hoe GGD-medewerkers op locatie fysiek werden aangevallen door een groep complotdenkers; zij eisten sluiting van de GGD omdat vaccinatie gelijk zou staan aan volkerenmoord.³

Bleich en van Weezel wijzen er terecht op dat het geloof in verborgen complotten nauw verwant is aan het diepe wantrouwen bij bepaalde groepen burgers jegens de ‘corrupte elite’: de journalistiek, de rechterlijke macht, de politiek en de wetenschap.⁴ Dat is het sentiment waarop populistische bewegingen hun ideologie baseren. Sociale media spelen daarin een cruciale rol. Hoe desastreus de gevolgen uiteindelijk kunnen zijn, hebben we gezien in de Verenigde Staten na de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 3 november 2020.⁵ Ondanks herhaalde verzekeringen van onafhankelijke toezichthouders dat de verkiezingen eerlijk waren verlopen, werden mede op instigatie van de toen zittende president Donald Trump, aanhoudend berichten over grootschalige verkiezingsfraude online verspreid. De situatie escaleerde op 6 januari 2021 in Washington DC met een opruiende toespraak van Trump voor tienduizenden aanhangers en de daaropvolgende gewelddadige bestorming van Capitol Hill.⁶

Het geweld van begin 2021 kwam niet uit de lucht vallen. In de afgelopen jaren is duidelijk geworden dat politici als Trump via sociale media burgers veelvuldig en indringend kunnen beïnvloeden. Via Twitter heeft Trump zijn bijna 89 miljoen volgers jarenlang dagelijks met talloze feitelijke onjuistheden overvoerd.⁷ Dat heeft niet verhinderd, sterker nog, er misschien zelfs aan bijgedragen dat hij bij de verkiezingen in 2020 opnieuw zeer veel Amerikaanse kiezers (74 miljoen, meer dan bij zijn verkiezing in 2016) achter zich heeft weten te krijgen. Onmiskenbaar zijn de sociale media ook op de gebeurtenissen na de verkiezingen van grote invloed geweest. De bestorming van Capitol Hill is in die zin een waarschuwing, zoals Paul Scheffer toen opmerkte: de verspreiding van complottheorieën op het internet kan overlopen in geweld op straat.⁸

Een belangrijke reden waarom de gebeurtenissen in de Verenigde Staten zo veel aandacht trokken is dat mogelijk sprake is van een kentering. Tot voor kort was het in de robuust lijkende democratie van deze wereldmacht volstrekt ondenkbaar dat het parlement en zijn leden op grond van door de zittende president wijd verspreide leugens door tienduizenden burgers fysiek zouden worden bedreigd. Het beeld is echter in korte tijd veranderd, zij het dat de ‘checks and balances’ vooralsnog hebben gewerkt. In veel andere landen van de wereld zijn tegenmachten nagenoeg afwezig. De oorlog in de Oekraïne laat nog maar eens zien dat de systematische en continue verspreiding van leugens een belangrijk wapen is. In een dictatuur waarin geen machtsverdeling binnen de overheid bestaat en de onafhankelijke pers en wetenschap zijn uitgeschakeld, vindt een beroep op de feiten geen weerklank.⁹

De veronderstelling kan zijn dat het in Nederland met zijn parlementaire democratie en zijn meerpartijenstelsel zo’n vaart niet zal lopen. Onwaarheden en leugens zijn van alle tijden en komen ook in een democratie nu eenmaal voor. Kortom, what’s new? Naïviteit kan echter later wel eens een historische vergissing blijken.¹⁰ De sluimerende maatschappelijke onvrede bij bepaalde groepen burgers kan verder worden aangewakkerd door misbruik van steeds verfijndere digitale technieken en strategieën die erop gericht zijn twijfel en verdeeldheid te zaaien. Dat kan een giftig mengsel opleveren met potentieel ernstige gevolgen. De Nationale Coördinator Terrorismebestrijding (NCTV) heeft recent (2020) in relatie tot de coronacrisis gewezen op de maatschappelijke effecten van desinformatie en complottheorieën die in sterke mate worden gefaciliteerd en gemobiliseerd door sociale media. Dat versterkt polarisatie en leidt in een enkel geval tot verharding, intimidatie of (oproepen tot) geweld.¹¹ Dat is wat we de afgelopen periode ook in Nederland steeds vaker hebben gezien. Volgens de NCTV kunnen deze ontwikkelingen een voedingsbodem zijn voor verdergaande radicaliseringsprocessen.

We leven op dit moment in een democratische rechtsstaat waarin geldt wat Menno ter Braak in een andere tijd al schetste: ‘Bevel, propaganda, leugen en constructie nu vindt men ook in de democratische samenleving, maar altijd in de schaduw van kritiek, gedachtewisseling, waarheid en ‘tegenonderzoek’.¹² Het is die oprechte belangstelling voor de feiten die in een democratie essentieel is. Essentieel omdat het de kern raakt van onze vrijheid maar ook omdat we de grote problemen van deze tijd zonder de feiten niet opgelost krijgen. Er is daarom werkelijk gevaar als door woede en haat (on)waarheden niet langer meer bloot staan aan debat, kritiek en tegenspraak. Dan dreigt de democratische rechtsstaat zélf om zeep te worden geholpen. Daarbij is van belang dat in de huidige tijd desinformatie via sociale media gemakkelijk over de grenzen heen kan worden verspreid en daarmee democratische processen, zo is al gebleken, ook vanuit het buitenland kunnen worden verstoord. Het is daarom van groot belang om ons grondig te bezinnen op de oorzaken en de effecten van verspreiding van desinformatie en complottheorieën en na te denken over hoe de democratische rechtsstaat zich daartegen moet verweren.

Prof. mr. L.F.M. Verhey is staatsraad bij de Afdeling advisering van de Raad van State, hoogleraar op de Kirchheiner-leerstoel aan de Faculteit der Rechtswetenschappen van de Universiteit Leiden en fellow bij het Montesquieu Instituut in Den Haag.

Bovenstaande bijdrage is mede gebaseerd op zijn recente boek De zoektocht naar de feiten. Over waarheden, onwaarheden en leugens in de democratische rechtsstaat, Boomjuridisch Den Haag 2021, 204 pp. waarin uitgebreider en systematischer op bovenstaande problematiek wordt ingegaan.

[1] NRC Handelsblad 22 januari 2022.

[2] Anet Bleich en Natascha van Weezel, De houdgreep. De haat-liefde verhouding tussen de media en populistisch rechts, Uitgeverij Balans 2021, p. 124 e.v.

[3] Nieuwsuur 21 februari 2022, www.nos.nl/nieuwsuur.

[4] Anet Bleich en Natascha van Weezel, a.w., p. 115.

[5] Zie Luc Verhey, De zoektocht naar de feiten. Over waarheden, onwaarheden en leugens in de democratische rechtsstaat, Boomjuridisch Den Haag 2021, p. 13-14.

[6] Zie voor een verslag van de gebeurtenissen (met inbegrip van de hoofdrol voor de sociale media) NRC Handelsblad 7 tot en met 10 januari 2021. Voor meer details Michael Wolff, Aardverschuiving. De laatste dagen van het Trump-bewind, Prometheus Amsterdam 2021, p. 191 e.v.

[7] Volgens de Washington Post ruim 30.000 keer in vier jaar. Zie De president die de waarheid irrelevant maakte, NRC Handelsblad 16/17 januari 2021, p. 25-26.

[8] Paul Scheffer, Twitter en Trump zijn voor elkaar gemaakt, NRC Handelsblad 15 januari 2021, p. 19.

[9] Ook in nazi-Duitsland was propaganda een essentieel instrument. Het succes van Hitler was in niet onbelangrijke mate te danken aan zijn instinct voor propaganda. Zie Ian Kershaw, Hitler. De biografie, Uitgeverij Spectrum Houten – Antwerpen 2008 (eerste druk Nederlandse vertaling), p. 219 e.v.

[10] Zie Luc Verhey, De zoektocht naar de feiten. Over waarheden, onwaarheden en leugens in de democratische rechtsstaat, Boomjuridisch Den Haag 2021, p. 59-60.

[11] NCTV, Dreigingsbeeld Terrorisme Nederland 53, Den Haag 15 oktober 2020, p. 34 e.v. (aangeboden aan de Tweede Kamer).

[12] Menno ter Braak, Het nationaalsocialisme als rancuneleer (1937), heruitgegeven bij Uitgeverij van Oorschot Amsterdam 2019 (met een voorwoord van Bas Heijne), p. 43. Onlangs beleefde dit boek een nieuwe herdruk. Zie verder Luc Verhey, De zoektocht naar de feiten. Over waarheden, onwaarheden en leugens in de democratische rechtsstaat, Boomjuridisch Den Haag 2021, p. 44 en 172.