Energiecrisis? Even Brussel bellen!

De Europese gasprijzen zijn geëxplodeerd, met gemiddeld 400% stijging ten opzichte van april 2021. De elektriciteitsprijzen, die daar deels van afhankelijk zijn, daardoor ook: 200% hoger dan een halfjaar geleden. Meerdere Europese landen zitten met de handen in het haar, omdat het blijkt dat zowel huishoudens als industrie kwetsbaar blijken voor zulke hoge energieprijzen. Hoewel landen normaal gesproken graag hun soevereiniteit op de structuur van hun energievoorziening behouden (zie art. 194(2) van het VWEU), wordt er nu naar Brussel gekeken om deze crisissituatie te helpen oplossen. Is dat terecht? En wat kan Europa doen om hier een coördinerende rol in te hebben?

Collectieve Inkoop en Collectieve Strategische Voorraden?

Ten eerste: de hoge gasprijzen van nu zijn ontstaan door een tekort aan gas in de gasopslagen, met de winter voor de deur. De meest voordehandliggende manier om de crisis te verhelpen is door te zorgen dat er extra gas beschikbaar komt in Europa. Zou de Europese Commissie bijvoorbeeld namens de lidstaten collectief gasleveringscontracten kunnen afsluiten? Dat was tot nu toe geen bestaande praktijk, maar in de coronacrisis bleek dat dat bijvoorbeeld met COVID-vaccins ook mogelijk was afgelopen jaar. Door samen te onderhandelen, staan de EU-landen sterker tegenover grote gasleveranciers. De Europese Commissie heeft ondertussen aangekondigd de mogelijkheid van vrijwillige collectieve inkoop verder te onderzoeken, naast de mogelijkheid van het collectief aanhouden van reserves.

Marktmanipulatie Bestrijden

De Europese Commissie is ook de hoeder van de interne markt, en de autoriteit om misstanden op de markt tegen te gaan, zoals marktmanipulatie en misbruik van machtspositie (art. 102 VWEU). Meerdere Europarlementariërs, vanuit het hele politieke spectrum, hebben de Europese Commissie gevraagd om een onderzoek te starten naar mogelijke marktmanipulatie door Gazprom. Het lijkt er immers op dat Gazprom weigerde om extra gas te leveren, hoewel er informatie beschikbaar is waaruit blijkt dat Gazprom daar wel de productiecapaciteit voor heeft. Daar komt ook nog bij dat er mogelijk politieke druk wordt uitgeoefend op Europa om de nodige vergunningen voor NordStream 2 zo snel mogelijk te regelen (zodat er daarna extra gas naar Europa kan komen via deze nieuwe pijplijn). De Europese Commissie kan dus een rol pakken in het monitoren van het marktgedrag en het beboeten van partijen die de markt manipuleren. Daar gaat de huidige crisis niet sneller van over, maar het maakt wel duidelijk dat marktmanipulatie niet zonder consequenties blijft.

Risico’s Beheren

De Europese Commissie heeft ondertussen ook aangekondigd dat er in het vierde kwartaal nieuwe wetgeving aankomt op het gebied van gas. Een Verordening om grensoverschrijdende regionale leveringszekerheidsrisico’s te signaleren en te adviseren over hoe de lidstaten deze risico’s kunnen aanpakken. Ook de Verordening over gas-leveringszekerheid uit 2017 zal dan worden aangepast zodat er van de bestaande infrastructuur beter gebruik wordt gemaakt.

Energietransitie Faciliteren

Het pijnlijke is, dat als de energietransitie tien jaar eerder begonnen was, of sneller was gegaan tot nu toe, de EU-landen nu minder afhankelijk zouden zijn van (de import van) aardgas. Als woningen versneld geïsoleerd waren geweest, als delen van de industrie al waren overgegaan op andere energiedragers zoals waterstof, dan was de kwetsbaarheid nu minder groot geweest. Ook zal de correlatie tussen de gasprijs en de elektriciteitsprijs minder groot zijn als er meer hernieuwbare energie, gecombineerd met energieopslag en betere vraagrespons, beschikbaar is. Dan zullen vraagpieken immers minder vaak hoeven te worden ingevuld door gascentrales. Om de afhankelijkheid van import van fossiele brandstoffen te verkleinen is het dus essentieel dat de Europese Commissie de energietransitie blijft faciliteren, zoals nu ook al gebeurt.

Noodmaatregelen Coördineren

Tot slot heeft Europa aangegeven een coördinerende rol pakken in de noodmaatregelen die lidstaten nu overwegen: het verlagen van belastingen, het zetten van een maximumtarief, of strategische hulp aan bepaalde bedrijven of sectoren. Sommige van deze maatregelen zullen vallen onder het Europese staatssteunverbod – vooral als bepaalde bedrijven of sectoren bevoordeeld worden ten opzichte van andere bedrijven. Dit is toch verenigbaar met de interne markt, onder bepaalde voorwaarden. Net zoals er tijdens de financiële crisis snel duidelijkheid kwam over de voorwaarden voor het redden van banken en verzekeringsmaatschappijen, zou de Europese Commissie nu snel duidelijkheid moeten geven over welke vormen van noodmaatregelen verenigbaar zijn met de interne markt. De Europese Commissie heeft aangegeven dit te doen in de vorm van een “toolbox” met maatregelen. Dat helpt landen om de noodmaatregelen in te kaderen en zorgt ervoor dat er daarna niet allerlei procedures hoeven te gaan lopen over onrechtmatige steun of andere maatregelen die achteraf toch niet verenigbaar met de interne markt bleken.

Tot slot

Bij deze energiecrisis wordt er naar Brussel gekeken. Is dat terecht? Ja, de energiemarkten zijn al grotendeels gereguleerd door Europa. Bovendien, Europa heeft immers meer onderhandelingsmacht dan de lidstaten afzonderlijk hebben, wat goed van pas komt bij collectieve inkoop. Echter, het is ook tijd om kritisch te kijken naar het bestaande EU-recht op het gebied van gas, en de voorgestelde wijzigingen van komend kwartaal: zijn we daardoor in staat om een volgende gascrisis te voorkomen? Dit is immers niet de eerste energiecrisis waar Europa mee te maken heeft gehad.

dr. Ceciel Nieuwenhout is postdoctoraal onderzoeker Energierecht aan de Rijksuniversiteit Groningen.