Is politieke invloed te koop?

Een donatie van 1 miljoen euro voor een verkiezingscampagne is in Nederland nog nooit voorgekomen. Begin maart werd bekend dat de internetondernemer Schuurman D66 verblijd had met een dergelijke bijdrage aan hun campagne. Het bedrag was eind december al gestort op de rekening van D66. Begin maart ontving ook de Partij voor de Dieren en bedrag van 3,5 ton van dezelfde ondernemer.[1] Ook bij eerdere verkiezingen ontving de PvdD soms grote bedragen. Dergelijke donaties zijn opmerkelijk in een land waar de campagnes voor de Tweede Kamerverkiezingen altijd zeer goedkoop zijn geweest.

In 1998 gaven de politieke partijen gezamenlijk een kleine 6 miljoen uit aan de campagne. Vier jaar later was dat twee miljoen euro meer. De PvdA beschikte dat jaar over 1,5 miljoen, gevolgd door de VVD (1,2 miljoen) en het CDA en de SP met 1 miljoen. In 2017 waren de totale uitgaven al gestegen tot ruim 13 miljoen. Dit jaar zijn daar ongetwijfeld weer enkele miljoenen bij gekomen.

In de eerste twee decennia van deze eeuw is er een hoop veranderd in de financiering van campagnes. Tot 2002 kwam het geld uit de ledencontributies en de al dan niet verplichte afdrachten van de gekozen vertegenwoordigers van een partij. Een campagnebrief aan de leden leverde ook meestal nog enkele tonnen op. Tot schrik van de gevestigde partijen liet Pim Fortuyn in 2002 weten dat hij miljoenen tot zijn beschikking had voor zijn campagne. Daar is later niets van gebleken maar het maakte de andere partijen wel nerveus. Niet alleen werd de behoefte aan openheid over giften aan partijen groter, veel partijen gingen ook op zoek naar nieuwe financieringsbronnen.

De meest opmerkelijke ontwikkeling deed zich voor bij de VVD. De VVD richtte enkele stichtingen op die specifiek gericht waren op het inzamelen van geld, In 2007 zag De Stichting Ondersteuning VVD Tweede Kamerverkiezingen het licht, enkele jaren later gevolgd door de Ivo Opstelten Foundation. Deze twee stichtingen en het al langer bestaande mr H.C. Dresselhuysfonds dragen bij elke verkiezing vele tonnen bij aan de campagne. Dankzij deze stichtingen kon de partij in 2017 3.4 miljoen aan haar campagne besteden, geen enkele andere partij kon over zoveel geld beschikken. 1 miljoen van het budget was afkomstig van De Stichting Ondersteuning VVD Twee Kamerverkiezingen.

De in 2013 ingevoerde Wet financiering politieke partijen verplicht de partijen de tot enkele weken voor de verkiezingen ontvangen giften van meer 4500 euro te rapporteren aan het ministerie van Binnenlandse Zaken. De VVD gaat soepel met de verplichting om. De gift van 1 miljoen is wel terug te vinden in de in het najaar van 2017 gepubliceerde jaarrekening van de VVD maar staat niet in het overzicht dat het ministerie een week voor de verkiezingen van 2017 publiceerde.[3] Enkele andere grote giften aan de VVD blijken volgens de jaarrekening dat jaar te zijn ontvangen na de rapportage aan het ministerie.[3]

Dit jaar is de verantwoording van de VVD minstens zo opmerkelijk. De VVD zou slechts 480.000 euro aan giften hebben ontvangen. Waarschijnlijk wordt pas in het najaar van 2022, als de jaarrekening 2021 van de VVD wordt gepubliceerd, duidelijk hoe de campagne echt gefinancierd is.

Er zijn nog enkele partijen die volgens het overzicht van het ministerie bij deze verkiezingen grote bedragen hebben ontvangen. Bij Forum voor Democratie gaat het om een half miljoen van een in Hong Kong wonende Nederlander. Het CDA ontving 225.00 van twee verschillende ondernemingen. Nieuwkomer Volt ontving bedragen variërend van 10.000 tot 40.000 van verschillende holdings en bedrijven.

De vraag is natuurlijk of bedrijven en ondernemers deze bedragen belangeloos doneren. Schuurman verklaarde in de media dat hij zijn giften aan D66 en de Partij voor de Dieren baseerde op hun verkiezingsprogramma’s. Na lezing van de programma’s had hij geconcludeerd dat het klimaatprogramma van deze twee partijen hem het meest aansprak. Er is geen reden om aan zijn motivatie te twijfelen. Toch roept deze ontwikkeling veel vragen op. Niet alleen leiden dergelijke grote donaties tot een ongelijk speelveld tussen partijen, bedrijven of particulieren die deze bedragen schenken verwerven zich daarmee ook macht. De kans bestaat dat partijen afhankelijk worden van dergelijke donaties en alles in het werk stellen om bij de volgende verkiezingen weer in de prijzen te vallen. Het is ook goed denkbaar dat er voorwaarden worden gesteld of dat de gulle schenker verwachtingen uitspreekt waar een partij zich moeilijk aan kan onttrekken. In Op1 stelde Sven Kockelmann aan Schuurman gekscherend de vraag wat het CDA zou moeten doen om de volgende keer ook zo’n gift te kunnen ontvangen. Hij legde daarmee feilloos bloot waar het gevaar zit.

Er is alle reden om een maximum in te voeren voor giften. De Evaluatie en Adviescommissie van de Wet financiering politieke partijen was in 2018 nog van mening dat er op basis van de praktijk geen reden was een maximale hoogte voor giften in te stellen.[4] Na deze campagne is dat een achterhaald standpunt. Daarnaast is het noodzakelijk dat stichtingen die partijen financieel steunen eveneens voorafgaand aan de verkiezingen hun financiële bronnen verantwoorden. In een democratisch stelsel hebben kiezers daar recht op.

Philip van Praag is politicoloog en schreef met Kees Brants 'Media macht en politiek, de verkiezingscampagne van 2012'.

[1] ‘Overzicht giften aan politieke partijen in de periode 1 januari 2019 tot en met 24 februari 2021’.

[2] ‘Overzicht giften politieke partijen in de periode 1 januari 2015 tot en met 22 februari 2017’ en ‘VVD, Financieel jaarrapport over 2016’ p.21. Bedrag ontvangen op 28 december 2016.

[3] ‘VVD, Financieel jaarrapport over 2016’ p. 21.

[4] Het publiek belang van politieke partijen; Eindrapport van de Evaluatie- en adviescommissie Wet financiering politieke partijen, p. 51.