Hoe ‘Britse’ Rutte EU uitgaven-explosie afremt

• - 

  Het Meerjaren Financieel Kader (MFK) tot 2027 beloopt 1074 miljard euro aan uitgaven. De vorige keer was dat 960 miljard. Tevergeefs bepleitte Nederland een beperking tot 1050 miljard. Door het vertrek van het Verenigd Koninkrijk is de EU namelijk kleiner. Betalingen vanuit de hoofdsteden blijven de belangrijkste financieringsbron;

• - 

  Er komt een ‘Next Generation EU’ coronavirus herstelfonds van 750 miljard euro. Het Frans-Duitse plan om twee derde daarvan te schenken aan de economisch zwakkere landen is afgezwakt. Het fonds bevat nu 390 miljard aan subsidies en 360 miljard aan goedkope leningen. Tevergeefs heeft Nederland zich tegen die ‘gratis’ subsidies verzet;

• - 

  De Europese Commissie gaat met haar triple-A status tot 2024 750 miljard goedkoop lenen. De EU gaat zodoende een flinke ‘eigen’ staatsschuld opbouwen. De 27 EU-landen worden aansprakelijk voor de aflossing tussen 2027 en 2058. Gaat een land in wanbetaling dan nemen de andere landen die verplichting over. Nederland staat dan voor 23 miljard euro garant, exclusief achterstallige rentebetalingen. Ofschoon er eerder kleinere EU-leningen waren, is dit toch echt een novum;

• - 

  De geleende gelden worden verdeeld op basis van het verlies door de recessie aan bbp (bruto binnenlands product). De zwaarst getroffen landen ontvangen het meest. Werkloosheid is een belangrijke parameter. Er komt geen direct verband met de ernst van de pandemie in een land;

• - 

  De hoogste contributiebetalers Nederland, Duitsland, Oostenrijk, Denemarken en Zweden behouden tot 2027 hun korting. Voor Nederland loopt die zelfs op van anderhalf naar bijna twee miljard euro jaarlijks. De Commissie en het Europees Parlement hadden graag af gewild van alle kortingen;

• - 

  Dertig procent van de begroting wordt gekoppeld aan klimaatprojecten. ‘Als algemeen principe moeten alle uitgaven consistent zijn met het Verdrag van Parijs’, aldus de slotverklaring

• - 

  De fondsen voor innovatie en gezondheid gaan minder omhoog. Het JTF-transitiefonds voor de overgang naar een stabiel klimaat valt van de beoogde 40 miljard terug naar slechts 17,5 miljard euro. Dat is toch nog dubbel zoveel dan in de nu aflopende zevenjarige periode. Een voorziening van 26 miljard om gezonde bedrijven die door de coronacrisis omvallen toch overeind te houden, is geschrapt. Dat moest allemaal om het MFK tot 1074 miljard te beperken;

• - 

  De uitgaven voor grensbewaking (Schengen) worden royaal verdubbeld. Europe Digital gaat van 183 miljoen naar 6,8 miljard, een spectaculaire toename;

• - 

  De landbouwuitgaven, ruim een derde van de totale begroting, gaan veertien procent omlaag. Dit is ongekend veel;

• - 

  Vanaf 2026 krijgt de EU extra financiële bronnen. Zoals een heffing op vervuilend plastic die binnenkort al moet ingaan. Vanaf 2023 volgt een heffing op producten uit landen met lagere CO-2 emissienormen en een taks op het digitaal verkeer. Behalve om de opbrengst gaat het om bescherming van ons bedrijfsleven. Internationaal ligt dat nog wel moeilijk;

• - 

  Om de klap van de Brexit op te vangen komt vijf miljard beschikbaar. Nederland kan daarvan profiteren, omdat wij tot de zwaarst getroffen landen behoren.

Bron: Europese Raad

Voor het sluiten van het MFK is unanimiteit tussen de 27 leiders vereist. Dit vraagt om passen en meten met reeksen tegemoetkomingen. Iedere leider moet thuisgekomen, hebben ‘gewonnen’. In het verleden wist Groot-Brittannië met steun van onder andere Nederland en Duitsland altijd de uitgaven te beperken.

Totaal verrassend schaarde bondskanselier Angela Merkel zich dit voorjaar achter het voorstel van president Emmanuel Macron om boven op de normale uitgaven nog eens 750 miljard extra vrij te maken. Duitsland was altijd mordicus tegen nieuwe vrijblijvende steun aan andere landen, de daar gevreesde ‘Transfer Union’.

Premier Rutte koos daarop samen met minister van Financiën, Wopke Hoekstra, voor de oppositie, dus de rol van het Verenigd Koninkrijk voorheen. Het duo leidt de groep van zuinige landen met Oostenrijk, Denemarken en Zweden. Volgens de tegenstanders van Nederland zijn dat de ‘vrekkige vier’. Genoemde aanduiding is echter nogal merkwaardig. De ‘vrekkige vier’ zijn, na Duitsland, juist de grootste contributiebetalers.

Rutte is erin geslaagd de omvang van het herstelfonds te halveren. Eind mei vroegen de landen met grote tekorten en ook de Commissie en het Europees Parlement nog om een ‘bazooka’ van zelfs 1500 miljard, liefst in de vorm van euro-obligaties. Dat is het dubbele van wat is overeengekomen, bovendien zonder euro-obligaties. Hierbij dient wel vermeld dat juist kanselier Merkel, dankzij haar deal met Macron, de genoemde megagrote eisen van de zuidelijke landen al de kop had ingedrukt. Rutte kon daarop voortbouwen.

‘Ik ga niet van die landen vragen om te bezuinigen, niet om de lasten te verzwaren, maar wel om hervormingen door te voeren. Opdat die economieën zich kunnen herstellen. Zodat, mocht er in de toekomt weer een crisis zijn, die landen zichzelf dan kunnen helpen. Er zijn afspraken gemaakt waardoor het voor de EU-landen over en weer mogelijk wordt om de vinger aan de pols te houden over de voortgang van de hervormingen elders. Het gaat om besteding van heel veel geld dus het is goed dat dat nu is geregeld’, aldus de Nederlandse premier na afloop tevreden in Brussel.

‘Afgesproken is dat voordat tot uitbetaling wordt overgegaan, op basis van de beoordeling van de Commissie wordt bekeken of die landen werkelijk hun economie hervormen en sterker maken. Daarbij is op verzoek van Nederland de mogelijkheid gecreëerd om in het uiterste geval aan een noodrem te kunnen trekken’, zei Rutte. De subsidieaanvraag komt dan tot stilstand. Dat zal wel enorm politiek lawaai veroorzaken. De Europese Raad kan vervolgens uiteindelijk die noodrem weer ontkoppelen. Het Nederlandse vetorecht dat Rutte wilde (ook voor de andere EU-landen) komt er niet. Het laatste woord in die procedure is aan de Commissie. ‘We hopen natuurlijk dat zoiets nooit nodig is’, zegt Rutte.

Rutte’s belangrijkste medestrijder was de piepjonge (33) Oostenrijkse bondskanselier Sebastian Kurz. Zij kwamen met hun zuinige opstelling zwaar onder vuur van onder andere president Macron. De Hongaarse leider Viktor Orbán doorbrak zelfs de usance om onderlinge meningsverschillen binnenskamers te bespreken. ‘De Nederlander aan tafel is de werkelijk verantwoordelijke voor de rotzooi hier’, aldus een opgewonden Orbán. Hij was duidelijk geïrriteerd door de maandenlange kritiek uit Den Haag (van o.a. minister Stef Blok, Buitenlandse Zaken) op het niet-naleven van de rechtsstaat in Budapest.

De laconieke Rutte was niet onder de indruk. ‘Wij zijn allemaal professionals. We kunnen wel tegen een stootje. Wij leiden allemaal een regering en sommigen zijn zelfs staatshoofd. Dan kun je daar wel tegen’.

Blijft de vraag of ‘vrekkig’ Nederland elders toch niet veel krediet heeft verspeeld? Rutte ontkent dat, uiteraard. ‘Af en toe kan het even botsen. Ook vandaag, met Macron, met Merkel, met collega Giuseppe Conte, zijn er echt warme goeie verhoudingen’. Toch is het ongezien dat een Nederlandse regeringsleider zich in het publiek zó moet verdedigen voor zijn opinie over Europa. Dit bewijst dat Rutte, vooral in de aanloop naar de top, tot over de rand is gegaan.

Dat was kennelijk nodig om het zonder de Britten tóch te redden.

‘Dat de immer charmante liberaal Rutte de Europese zwaargewichten Macron en Merkel zó hard de gordijnen injoeg, blijft opvallend’, schrijft De Standaard in Brussel. Bild, de grootste krant in Duitsland, noemt Rutte een held. ‘Meer Rutte doet Europa goed’. Volgens de krant is de Nederlandse regeringsleider een van de winnaars van het Europese miljardenpoker. Ook de invloedrijke (meestal Macron gezinde) Franse krant Le Figaro prijst Rutte’s onderhandelingsstrategie.

Drie harde eisen had de minister-president bij de start. Behoud van de korting op onze jaarlijkse contributie aan de EU. Zo weinig mogelijk nieuwe subsidies. Tenslotte een vetorecht op de juiste besteding van zulke steun. Die voorwaarden zijn alle drie ingewilligd.

Nederland participeert voor tientallen miljarden in het op te richten herstelfonds. Rutte verwacht niet dat Nederland daar zelf veel geld gaat halen. Hij denkt dat 5 tot 6 miljard beschikbaar komt. ‘Het klinkt veel 5 miljard. Maar op een jaarbegroting van 800 miljard uitgesmeerd over 4 of 5 jaar, is het niet veel. Natuurlijk, je gaat het niet laten liggen lijkt me. Dus we gaan ernaar kijken hoe je daar gebruik van kunt maken’.

Nederland mag voortaan een kwart van de douaneheffingen die het (bijvoorbeeld in de Rotterdamse havens) namens de EU heft, zelf houden. Na de Brexit lopen die inkomsten nog op. Dat is meer dan onze onderhandelaars dachten binnen te halen. Het levert Nederland bijna een kwart miljard euro per jaar extra op.

Dit verloop doet denken aan eerder vergelijkbaar beraad. ‘Het is ons niet gelukt de gewenste bedragen binnen te halen. Wij worden namelijk overgecompenseerd. We krijgen meer terug dan we ooit dachten’. Aldus onthulde minister van Financiën, Gerrit Zalm, in 1999 in Berlijn na een vergelijkbare marathonvergadering, samen met premier Wim Kok.

Dat herhaalde zich nu. Nederland kreeg namelijk meer dan het vroeg. En dit opdat het toch maar akkoord zou gaan met die vermaledijde nieuwe subsidies. Nederland betaalt netto jaarlijks nu 5,5 miljard euro EU-contributie. Rutte verwacht niet dat de Nederlandse bevolking komende jaren meer gaat betalen, wat maandenlang wel volop dreigde.

Rutte zei er niet bij dat komende generaties wel belast worden met die nieuwe schuld namens de EU, van 750 miljard euro. Vermeld dient hier nog dat België bijvoorbeeld, dat alles goed vond, jaarlijks voortaan meer dan een miljard méér aan de Europese schatkist moet gaan afdragen.

Er zijn vier duidelijke winnaars: president Macron, de Italiaanse premier Conte, de Visegrad-landen en de Europese Commissie. Macron kreeg het voor elkaar om Duitsland los te weken uit het traditionele kamp van de zuinige landen. Italië lukte het om de andere landen aansprakelijk te maken voor megagrote schulden. Om dat risico te beperken wordt dat land, met de andere zwaar met schulden belaste landen, voortaan gesubsidieerd. Hun staatsschuld neemt dan niet meer toe.

De Visegrad-landen (Polen, Hongarije, Tsjechië en Slowakije) wisten hun in onze ogen soms minder democratische bestuursvorm overeind te houden. Tenslotte de Commissie. Zij wordt een mondiaal opererende reus op de financiële markten die bovendien deze nieuwe portefeuille beheert. De gezamenlijke euromunt € krijgt meer status. Tegelijk wint de gevreesde Europese bureaucratie aan macht.

Niet verrassend vertrokken de leiders van genoemde landen dik tevreden uit Brussel. Italië ontvangt maar liefst ruim 208 miljard uit het herstelfonds, waarvan 82 miljard als niet terug te betalen subsidie. Premier Conte vindt dit even belangrijk als destijds de komst van de euro, die Italië van de zwakke lire verloste. Zijn commentaar wijst erop dat dit herstelfonds niet eenmalig is. Door de Commissie en o.a. kanselier Merkel wordt die eenmaligheid wel steeds onderstreept.

In de ogen van Rome, Parijs c.s. is een blijvend transferfonds geschapen. Het is bedoeld voor grote transfers aan de landen die de Maastricht-normen (zoals een beperkt overheidstekort) niet halen. Het herstelfonds komt boven op de EU-begroting die al decennia berust op het steunen van de minder productieve landen. Achterliggend doel is nu het handhaven van de grote Europese interne markt. Dat daarvoor voortaan additionele offers gevraagd worden betekent een koerswijziging.

Nederland wordt door het vertrek van de Britten belangrijker, zo leert bovenstaand verloop. Rutte en minister Hoekstra formeerden vorig jaar de Hanzeliga (acht noordelijke landen met strikte begrotingsdiscipline) en zij leiden de nu genoemde ‘zuinige vier’. Die rol lag vroeger bij fameus pinnige Britse leiders als Margaret Thatcher en David Cameron.

Binnen enkele maanden hebben de ‘kleintjes’ al drie keer het superbe Frans-Duitse duo de pas afgesneden. Er komen daarom geen euro-obligaties. Vervolgens werd de sociaaldemocratische Spaanse minister van Financiën, Nadia Calviño, hoewel de kandidaat van Frankrijk en Duitsland, afgewezen als voorzitter van de Eurogroep.

Dat wordt nu een Ierse minister, dus van een land met een begroting in evenwicht. Tenslotte is het Frans-Duitse herstelfonds afgezwakt. ‘Dutch: the new British’, concludeert de website EUobserver in koor met president Macron en anderen.

Deze topconferentie komt in de geschiedenisboeken van de EU. Vooral Italië, Griekenland, Frankrijk, Spanje, Portugal, Cyprus en ook België zitten met reuzehoge staatsschulden. Daarom kunnen ze zelf niet meer betaalbaar lenen, zeggen ze. Voor het eerst zijn daarom gezamenlijke megagrote subsidies en leningen afgesproken. Nieuwe Europese belastingen moeten de (rente)kosten daarvoor opleveren.

Dat alle 27 landen aansprakelijk worden voor de aflossing, betekent ook een bocht van 180 graden. Dus zijn twee taboes verbroken: de landen van de Europese Unie als voortaan gezamenlijk schuldenaar, en de EU als transferunie. Bij de vorige fysieke Europese Raad van 20 en 21 februari was dit nog onvoorstelbaar, ja ondenkbaar.

President Macron sprak bij zijn vertrek uit Brussel terecht van ‘historische besluiten’. ‘Dit is een goede en sterke deal’, zegt de voorzitter van de Europese Raad, Charles Michel. ‘Wij hebben verantwoordelijkheid en solidariteit getoond’. Het gaat volgens hem om veel meer dan geld. ‘Het gaat om werknemers, hun families, hun gezondheid en hun welzijn. Ik geloof dat dit akkoord een historisch moment is’.

‘Europa heeft de moed en de fantasie opgebracht om groot te denken’, aldus Commissievoorzitter, Ursula von der Leyen. ‘Mensen hebben vaak gezegd dat Europa te weinig en te laat doet. Dit akkoord toont het tegendeel aan. Twee maanden nadat het voorstel van een herstelfonds is gedaan, staat het er nu al. Dat is een absoluut record in de Europese geschiedenis voor de creatie van een nieuw begrotingsinstrument. Het is een historisch moment voor Europa’.

Premier Rutte vermeed dergelijke grote woorden. Hij heeft een veer moeten laten bij de controle op de naleving van de regels van de rechtsstaat (o.a. bescherming minderheden). Daar schort een en ander aan in bijvoorbeeld Polen en Hongarije. Tevergeefs is geprobeerd voortaan een strikt verband te leggen tussen de uitkeringen vanuit Brussel en het naleven van de regels van de rechtstaat. Die beoogde link is afgezwakt. ‘Het is waar dat de tekst veel kaler is geworden’, erkende Rutte.

Bij inbreuken zal de Europese Commissie nu ‘maatregelen voorstellen’. Uiteindelijk kan de kwestie in de Europese Raad komen. De Hongaarse en Poolse leiders zijn hierin meegegaan. Dit bewijst dat het om een ongevaarlijke formule gaat. Anders hadden zij zeker hun veto uitgesproken, zo zeggen ze zelf.

De Nederlandse regering vertrouwt de Europese Commissie niet meer, zo leert het verloop van het maandenlange voorbereidende beraad. Dat komt door een reeks teleurstellingen. Volgens de Europese verdragen is de Commissie de officiële toezichthouder op de naleving van de gemaakte afspraken. Dit betreft bijvoorbeeld de politiek gevoelige naleving van de afgesproken Maastricht-normen: maximaal drie procent overheidstekort en zestig procent van het bbp aan staatsschuld.

Van de negentien landen met de euro lappen er dertien die normen aan hun laars en dit al jaren. Destijds al klaagde minister Jeroen Dijsselbloem van Financiën dat de Commissie die controletaak verzaakt. Zijn opvolger Hoekstra is het daarmee vandaag gloeiend eens. Frankrijk bijvoorbeeld overschreed jaren achtereen de tekortnormen. De Commissie trad nooit op. ‘Omdat het Frankrijk is’, zo biechtte destijds voorzitter Juncker wel eerlijk op.

Volgens insiders is het verlies van vertrouwen in de controletaak van de Commissie de echte reden waarom Nederland zo heeft aangedrongen op die noodrem. Den Haag kan daar nu aan trekken, buiten Brussel om. Dit betekent een historische omslag in het Nederlandse denken over ‘Brussel’. Decennialang zag het Binnenhof de Commissie juist als schild tegen de altijd dreigende Frans-Duits-Britse overmacht.

Helemaal onjuist is het om nu te doen alsof Rutte de eerste Nederlandse leider is die dwarsligt. Om de zeven jaar is er een marathonvergadering over wie de rekeningen van de EU betaalt. Alle Nederlandse premiers liggen daar al decennia dwars op één uitzondering na.

Premier Kok (PvdA) deed dat in 1999 in Berlijn met evenveel koppigheid als Rutte (VVD) nu. In 2005 liet Jan Peter Balkenende (CDA) samen met prime minister Tony Blair per veto een top faliekant mislukken omdat Nederland anders te veel ging betalen. ‘Rommel van Philips uit Nederland’ was het commentaar van de hevig teleurgestelde voorzitter Juncker toen bij de persconferentie de geluidsinstallatie even niet werkte.

De sfeer tussen de leiders was in 2005 dan ook totaal verziekt. Zodat pas een half jaar later het beraad kon hervat worden. Zo ver is Rutte niet eens gegaan.

Dit herhaalde zich minder dramatisch in 2012. Toen moest men vanwege een mislukte novembertop het MFK-beraad een winterlang uitstellen. Zodat pas in februari het jaar daarop een akkoord tot stand kwam. Nederland was weer de dwarsligger. Toen nog onder aanvoering van de Britten en samen met o.a. Duitsland. De reden van ons verzet tegen alsmaar hogere budgetten is bekend: per hoofd van de bevolking betalen wij het meest aan Europa.

De uitzondering was de Top van Edinburgh in 1992. Tot die tijd kreeg Nederland meer geld uit Brussel dan het moest afdragen. En wel omdat de Nederlandse veehouders en akkerbouwers efficiënter zijn dan hun collega’s elders. Hun overproductie (de boterberg) werd tot begin jaren negentig door Brussel gesubsidieerd. Ineens moest premier Ruud Lubbers (CDA) in Edinburgh slikken dat Nederland veel meer naar Brussel ging overmaken. Dit ook al om de zuidelijke nieuwkomers in de EU te financieren.

Lubbers werkte daar in Edinburgh soepel aan mee. Dit tot teleurstelling van zijn meegekomen EU-staatssecretaris Piet Dankert (PvdA) die daarvan geen geheim maakte. In de Schotse hoofdstad hoorde je in de wandelgangen dat Lubbers zo royaal was om een wit voetje te halen bij de Franse president. Hij wilde voorzitter van de Commissie worden als opvolger van de Fransman Jacques Delors. Kanselier Helmut Kohl hield Lubbers’ komst in Brussel later echter alsnog tegen.

Voorzitter Charles Michel koos voor een enigszins experimenteel verloop van het beraad. Volgens zijn woordvoerder Barend Leyts maakte Michel gebruik van het fraaie weer via groepsgewijze ‘terrasdiplomatie’ in goede sfeer. Maar ‘voor de rest was het een echte rollercoaster’. De top wordt wel vergeleken met die van 2000, de enige die eveneens vijf dagen in beslag nam, met als resultaat het Verdrag van Nice.

President Jacques Chirac liet als voorzitter vooral ’s nachts vergaderen. Zijn streven: de leiders door toenemende vermoeidheid dwingen tot toegeven. Daardoor eindigde de marathon in Nice in chaos. De ambassadeurs van de EU-landen in Brussel moesten na afloop nog dagen touwtrekken over wat precies was besloten.

Michel eindigde bij voorkeur rond middernacht. Hoewel hij nachtelijke sessies niet kon vermijden, werkte zijn formule toch beter dan de Franse in Nice. Voor Michel betekent het resultaat dat hij gearriveerd is als ‘president’ van Europa. Tot voor kort was dat bij velen nog hoogst kwestieus. Met dank aan de ruggensteun vanuit Berlijn en Parijs.

Het applaus dat de jeugdige (44) vroegere Belgische regeringsleider na afloop van zijn collega’s kreeg was overigens niet helemaal uniek. De eerste voorzitter, Herman van Rompuy, zegt dat hij gedurende zijn vijfjarig voorzitterschap ook één keer applaus kreeg. Dat was eveneens bij het slot van de MFK-onderhandelingen, dus in 2013. Commissievoorzitter Ursula von der Leyen mag als opvolgster van het icoon Jean-Claude Juncker, eveneens terugkijken op een geslaagde operatie.

Deze gecompliceerde onderhandelingen over de financiering van de EU heeft de Europese Raad al vanaf 1988 naar zich toe getrokken. Want volgens de Europese verdragen gaan de Raad van Ministers en het Europees Parlement hier over. ‘Straatsburg’ moet daarom de hele deal nog goedkeuren. ‘Dat zal moeilijk worden.

Met grote meerderheid werd op 23 juli een resolutie goedgekeurd waarin de parlementsleden aanpassingen vragen in het MFK. Ze sluiten zich aan bij kritiek op de kortingen op het budget voor gezondheid, onderzoek en ontwikkeling, en klimaat.

Toch ligt het niet in de verwachting dat het parlement de besluiten nog essentieel gaan veranderen, laat staan het akkoord verwerpen.

Meer onzeker is het nog of de 27 nationale parlementen akkoord gaan. Zij moeten allemaal instemmen met het oprekken van de bevoegdheden van de EU om voortaan schulden te maken en belastingen te gaan heffen. Nederland was altijd mordicus tegen aparte Europese belastingen en staat daarmee verre van alleen. Dat gaat nog tijd kosten, met zelfs onzekere afloop

Volgens de leiders is de top meermalen een totale mislukking nabij geweest. Dat hoort overigens bij beraad met ‘historische’ resultaten. Wat telt is de uitslag. Die mag er zijn. Premier Rutte heeft eruit gehaald wat hij kon. Het Frans-Duitse duo blijft Europa regeren. Dat is prima omdat zij Europees noord met Europees zuid versmelten. Maar na het vertrek van de Britten kan dit duo niet meer langs Rutte’s coalitie met de noordelijke landen. Tegelijk blijft Duitsland onze belangrijkste ‘buddy’, zo mogen wij hopen.

Er liggen nu duizelingwekkend grote bedragen klaar als steun om de crises (corona, klimaat, schulden, vluchtelingen) te bestrijden. In totaal 2340 miljard euro, het eerdere akkoord van 540 miljard van de ministers van Financiën, meegeteld. Daarnaast lopen de bekende gigantische opkoopprogramma’s van de Europese Centrale Bank. Volgens de Commissie belopen die inmiddels ‘meer dan 4000 miljard euro’, dat is een haast onvoorstelbaar groot bedrag. Het is nog wel de vraag of de zwakkere partners de vereiste investeringsplannen kunnen indienen om dit enorme manna op te slorpen. Waarschijnlijk blijft een deel van die fondsen onaangeroerd, verwachten de experts in Brussel. Ze baseren zich op hun ervaring.

Tenslotte bevestigt deze Europese Raad onze stelling van juni 2017 in deze serie. ‘Echt grote problemen weet Europa altijd weer op te lossen’!