Wilders gewogen: 15 jaar reuring in de Nederlandse politiek

Welkom. Mooi te zien dat er zoveel zijn gekomen op deze 11^e september.

Een datum die niet bewust is gekozen maar die natuurlijk wel direct verband houdt met het onderwerp van het boek; Wilders gewogen. Want de aanslagen op 11 september 2001, waren misschien niet de enige, maar toch een belangrijke katalysator in de opkomst van een nieuwe politieke stroming in Nederland, waarvan Geert Wilders de belangrijkste vertegenwoordiger is geworden. Een stroming met als hoeksteen een grimmige, soms oorlogszuchtige anti-islam en anti-eliteretoriek.

Daar leek het overigens aanvankelijk niet op want enkele dagen na deze aanslag nam het jonge VVD-kamerlid bij Barend en Van Dorp nog uitdrukkelijk afstand van Fortuyns oproep tot een Koude Oorlog tegen de Islam. Het ging slechts om dat kleine beetje ‘moslim-extremisme’ , aldus Wilders.

Vrijwel op de kop af drie jaar later vertrok Wilders uit de VVD-fractie en ging hij als zetelrover verder als de eenmansfractie Groep Wilders. Hij verklaarde zich, zoals hij later zou schrijven, ‘onafhankelijk van de elite’, een laf ons-kent-onsgroepje dat zijns inziens naïef was tegenover het gevaar van de islam. Dat is nu vijftien jaar geleden. Maar wie het nieuws van deze week volgt ziet hoezeer de thema’s die Wilders toen aansneed nog steeds actueel zijn. Gisteravond nog in Nieuwsuur en vanochtend in NRC Handelsblad de berichten over salafistenscholen maar ook alle berichten rondom mogelijke bemoeienissen vanuit het ministerie en misschien zelfs de politiek met de voortslepende rechtszaak; Zie je wel, die islam is bezig Nederland te ondermijnen en de elite is bewust bezig om de PVV tegen te werken, zo valt op Twitter te lezen.

Vijftien jaar PVV/Groep Wilders is vijftien jaar reuring in de Nederlandse politiek, zoals de ondertitel van het hier gepresenteerde boek luidt.

Voor Gerrit Voerman en mij vormde het een mooie gelegenheid om een boek samen te stellen waarin verschillende experts – politicologen, historici, sociologen, communicatiewetenschappers, geografen – hun licht laten schijnen op verschillende aspecten van deze opmerkelijke partij. In de afgelopen twee decennia – zeg sinds Fortuyn – heeft de studie naar wat meestal als populisme wordt aangeduid in Nederland een hoge vlucht aangenomen. In internationale tijdschriften en op internationale congressen die aan populisme zijn gewijd, domineren tegenwoordig – ik denk niet dat ik overdrijf - de Nederlandse populisme-experts. Aangezien de meeste van hun publicaties in het Engels zijn en gericht op vakgenoten, blijven de resultaten van het Nederlandse populisme-onderzoek bij het grote publiek tamelijk onbekend. Vandaar dat we een Nederlandstalig publieksboek wilden uitbrengen waarin we enkele van deze experts vroegen om in het Nederlands en in een toegankelijke stijl hun onderzoek te presenteren.

Wat daarbij direct opvalt is hoezeer de geschiedenis van de PVV raakt aan grote onderwerpen en grote ontwikkelingen van de afgelopen decennia. Zo zien we in Wilders en de PVV een uitstekende illustratie van de verwevenheid van media en politiek, van wat wel een mediacratie wordt genoemd en een toeschouwersdemocratie? Welke andere politicus is er ooit in geslaagd om de vaderlandse pers en deels ook de internationale media zo goed te bespelen als Wilders, de man die ooit het land in spanning hield met de lancering van wat uiteindelijk een knip-en-plak- documentaire bleek te zijn. De ophef over Fitna maar later ook over een sticker en een cartoonwedstrijd deden ook een groot beroep op de Nederlandse diplomatieke dienst die dankzij Wilders meer dan ooit publieksdiplomatie moesten bedrijven om het imago van Nederland en de handelsbetrekkingen te redden. Alle ophef in vooral islamitische landen over Wilders is tegelijk een mooi voorbeeld van wat ‘globalisering’ wordt genoemd: op Pakistaanse pleinen vertrappen woedende menigten posters van Wilders omdat deze op het Binnenhof een cartoonwedstrijd wil organiseren.

De geschiedenis van de PVV raakt ook aan de veranderende zichtbare en onzichtbare regels binnen en buiten het parlement; de vaak aan Wilders toegeschreven ‘verruwing van het debat’ en polarisatie. Maar ook raakt zij aan de politisering van en soms ook constructie van nieuwe en oude scheidslijnen in de politiek: allochtoon- autochtoon, hoog opgeleid-laag opgeleid, optimisten-pessimisten, krimpregio- creative hotspot. Maar een ding bleek de PVV gemeen te hebben met vrijwel alle andere partijen, namelijk dat zij een electoraat heeft dat niet bijzonder loyaal is. Voor veel van de PVV-kiezers is Wilders bepaald niet de prins op het witte paard, aan wie zij eeuwige trouw hebben gezworen. Zoals ook Thierry dat niet is. De kiezers waarop beiden mikken is net zo losbandig als de rest van de kiezers. Alle grote woorden en ambities van zowel Wilders als Baudet leunen altijd op lemen voeten.

Vijftien jaar PVV en Groep Wilders is ook vijftien jaar lang experimenteren met een geheel nieuw soort partij-organisatie, de ledenloze partij, in een tijd waarin algeheel steeds meer twijfel is gaan heersen over de toekomst van de klassieke ledenpartij. Een experiment dat, zoals u kunt lezen, zeker in het begin zeer goed werkte maar dat op de langere termijn door gebrek aan geld en mankracht de partij zeer kwetsbaar heeft gemaakt.

Een van de redenen dat Wilders in onmin raakte met de VVD was dat hij met zijn voorstellen volgens veel VVD-ers over de grenzen van de rechtsstaat heenging. Wilders is die grenzen blijven verkennen – door bv de kopvoddentaks of verbod op de koran – maar heeft zelf ook te maken gekregen met de rechterlijke macht. Vijftien jaar PVV/Groep Wilders is in die zin ook vijftien jaar lang conflicten tussen politiek en rechtsstaat.

Tenslotte – en ik ben hier niet volledig – is vijftien jaar Wilders ook het verhaal van een koppige solist, die door alle beveiliging veroordeeld is tot het Binnenhof. Het is speculeren welke gevolgen die beveiliging heeft gehad op zijn politieke denkbeelden en op zijn soms onnavolgbare gedrag waarmee hij soms zichzelf en zijn partij behoorlijk in de weg heeft gezeten. In die zin stuit een verdere groei van de PVV ook steeds op het karakter van haar voorman; die ooit een in veel opzichten riante gedoogpositie vrij plotseling opgaf en die toen de winst in 2017 voor het oprapen leek te liggen plots besloot zijn campagne vrijwel stil te leggen.

Wie alle stukken overziend in die vijftien jaar een duidelijke ontwikkeling wil zien, vindt deze denk ik in enerzijds een toenemend isolement in het binnenland, zeker na het eind van het gedoogakkoord, waarmee zoals in de bundel blijkt ideologisch en strategisch een nieuwe koers wordt gevolgd. Anderzijds komt de partij internationaal gezien juist veel minder geisoleerd te staan. Wilders is de drijvende kracht achter de toenadering van verschillende nationalistisch populistische partijen en daarnaast heeft hij het geluk aan zijn zijde door de opkomst van min of meer geestverwante politici als Trump en Orban. Daardoor kan hij ondanks zijn binnenlandse isolement zich steeds blijven profileren als onderdeel van een grote internationale beweging. Een beetje zoals studenten die vijftig jaar geleden universiteitsgebouwen bezetten zich voordeden als onderdeel van iets veel groters. En daardoor ook dingen voor elkaar kregen. Maar tegelijk is de PVV daardoor ook afhankelijker geworden van buitenlandse ontwikkelingen. Wilders kan meer worden afgerekend op hoe Trump het doet, of Salvini of hoe de Brexit uitpakt.

Wat hebben vijftien jaar PVV/Groep Wilders precies opgeleverd? Hebben we het soortgelijke gewicht van Wilders kunnen vaststellen, zoals de titel Wilders gewogen lijkt aan te duiden. In welke historische gewichtsklasse moeten we deze eeuwige bokser plaatsen? Is het een zwaargewicht of een lichtgewicht? Hoe zullen historici later op deze figuur terugkijken, al dan niet met gebruikmaking van dit boek? Is hij een politieke pionier als Abraham Kuyper, een klokkenluider van kleine luyden, of een boer Koekoek, een curieuze cultheld die een achterhoedegevecht aangaat?

Ik wil het hier nu laten bij de opmerking dat die vijftien jaar in ieder geval, dankzij de bijdragen van in totaal twintig auteurs, een prachtig boek hebben opgeleverd.

Wilt u dit soort artikelen maandelijks gratis in uw mailbox ontvangen? Meldt u dan aan voor de Hofvijver van het Montesquieu Instituut via onderstaande link.