Waarom de leiders Europa met marionetten gaan besturen

Commissie-vicevoorzitter en ‘Spitzenkandidat’ (topkandidaat) Frans Timmermans zag zijn droom om Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker op te volgen in rook op gaan. In de finale op zondag 30 juni in de Europese Raad in Brussel keerden minstens acht regeringsleiders zich tegen zijn benoeming. Toch was hij met zijn enorme ervaring, talenkennis en uithoudingsvermogen dé ideale kandidaat.

Dit is voor Timmermans een kolossale teleurstelling. ‘Voor andere baantjes heb ik totaal geen belangstelling’, zei hij op 29 april tegen NU.nl. Timmermans blijft komende vijf jaar eerste vicevoorzitter en ziet dus af van zijn verkiezing tot Europarlementariër. Partijgenote Lara Wolters neemt dit over.

De uitzondering is de Franse financiële topvrouw Christine Lagarde (63), momenteel managing director van het IMF, die de Italiaan Mario Draghi opvolgt als president van de Europese Centrale Bank (ECB). De mediagenieke Lagarde heeft in de crises rond Griekenland en de euro bewezen geen marionet van de EU te zijn.

Bron: The Council of the European Union

Bij haar lijkt de gezamenlijke Europese munt in veilige handen.

Hoge Vertegenwoordiger voor het Europese Buitenlands Beleid wordt de Spaanse vroegere voorzitter van het Europees Parlement (EP) en oud-minister van buitenlandse zaken, de sociaaldemocraat Josep Borrell (72). Hij volgt de Italiaanse Federica Mogherini op.

Op gelijk niveau met Timmermans wordt de Deense liberale commissaris voor concurrentie, Margrethe Vestager (51), vicevoorzitter van de nieuwe Commissie. Ook zij kreeg deze troostprijs na haar vergeefse gooi naar het Commissievoorzitterschap. Mogelijk wordt de Slovaakse sociaaldemocraat, nu energiecommissaris Maros Sefcovic (52), ook nog vicevoorzitter. Dit om de Midden en Oost-Europese EU-landen, die geheel buiten de boot zijn gevallen, te paaien

Minstens vier winnaars telt deze vijfjaarlijkse Europese banencarrousel. Allereerst president Macron, de knappe regisseur van het beraad, die via Michel voortaan aan de touwtjes trekt van de Europese Raad en de Eurotop (die de munt beheert).

Macron maakt bovendien een eind aan het fenomeen Spitzenkandidat waarbij het parlement de kandidaat-Commissievoorzitter aanwijst. Verder leidt een Française voortaan de Europese Centrale Bank (ECB). Dankzij de Franse president zitten de liberalen in Brussel (Michel en Vestager) voortaan achter de knoppen. Macron vindt de uitslag extrêmement positif zo verklaarde hij in Brussel.

Verder winnen de christendemocraten (Europese Volks Partij, EVP). Zij krijgen de belangrijkste posten: de Commissievoorzitter en de president van de ECB. Lagarde behoorde als Frans minister van Financiën tot de EVP-familie.

Winnaars zijn ook de eurosceptische Visegrad-landen: Polen, Hongarije, Tsjechië en Slowakije. Zij wisten Timmermans te blokkeren. Zij doen dit wegens Timmermans’ jarenlange kritiek, overigens namens de Europese Commissie, op de gebreken van de rechtsstaat daar.

De woordvoerder van de Hongaarse leider Orbán stuurde een triomfantelijke tweet. ‘De Visegrad-landen hebben weer hun groeiende invloed getoond op de koers van de EU. Nadat wij eerst Manfred Weber als kandidaat Commissievoorzitter hebben gewipt, is nu ook Frans Timmermans ten val gebracht. Wij steunen de kandidatuur van Ursula von der Leyen’.

Winnaar is tenslotte de Spaanse sociaaldemocratische premier Pedro Sánchez. Hij zit nog maar een jaar in de Europese Raad, maar trekt al volop aan de touwtjes. Met Borrell komt Madrid in de Europese kopgroep.

Er zijn ook minstens vier verliezers. Allereerst Timmermans en zijn sociaaldemocraten. Zij zijn in Europa bijna even talrijk als de EVP, maar krijgen slechts troostprijzen: Borrell (Buitenlands Vertegenwoordiger) plus het voorzitterschap van het Europees Parlement voor een halve termijn, dus 2,5 jaar. Kanselier Merkel, die het verzet van coalitiepartner SPD moet zien te dempen, komt ook beschadigd uit de kruitdampen tevoorschijn.

Derde verliezer is voorzitter Tusk van de Europese Raad aan wie het leggen van de puzzel ontglipte. De Belg Guy Verhofstadt, jarenlang liberaal fractieleider in het EP, aast al sedert zijn aftreden als eerste minister in 2008 op een baan in de top. Verhofstadt hoopte op het voorzitterschap van het EP.

Verliezer van een andere orde is Nederland. Sinds de start van de Europese Commissie, (1958) leveren alle oorspronkelijke landen voorzitters op een na: Nederland. Piepklein Luxemburg was driemaal voorzitter. Met als voetnoot dat Sicco Mansholt in 1972 negen maanden interim-voorzitter was.

Hier past wel de kanttekening dat Nederland het voorzitterschap van de Europese Raad had kunnen binnenhalen was minister-president Mark Rutte beschikbaar geweest.

De premier is al enige jaren naast Angela Merkel en Emmanuel Macron toonaangevend in de topconferenties, zo leren onze voorgaande analyses. Geen andere Nederlandse premier lukte dat op het niveau van Rutte. In 2015 bijvoorbeeld had hij (overigens met Timmermans) beslissende invloed op de EU-Turkije deal die een einde maakte aan de stroom vluchtelingen en migranten.

Rutte gaf (nogal verrassend) in Brussel tegenover RTL-tv toe zich de kaas van het brood te hebben laten eten. Dat kon volgens hem niet anders zodra bleek dat Timmermans niet de steun kreeg van de vereiste 21 op de 28 regeringen. Daar moet dan bovendien 65 procent van de bevolking van de EU wonen. ‘Timmermans zou een goede voorzitter zijn geweest. Ik moest daarvoor zorgen, maar dat is niet gelukt.

Het is jammer dat het zo loopt. Timmermans blijft in de Commissie met verve een centrale rol spelen’ aldus de premier. Welke portefeuille Timmermans krijgt ligt in de handen van Von der Leyen

Ursula (Ushi) von der Leyen (60, voorheen vrouwenarts en econoom) is een vertrouwelinge van Merkel die al veertien jaar op diverse posten in haar regering zit. Geen enkele andere bewindspersoon is dat gelukt. Zij staat bekend als overtuigd pro-Europees en spreekt behalve haar moedertaal, vloeiend Frans en Engels.

Bron: Mueller/ MSC

Onzeker is nog wel of haar benoeming werkelijk doorgaat. Het Europees Parlement beslist daarover volgende week in Straatsburg bij meerderheid dus minimaal 376 van de 751 leden. Bij het afsluiten van deze analyse was zij nog maar min of meer zeker van ruwweg 350 stemmen (EVP, liberalen en conservatieven). Voor een geloofwaardig mandaat moet de voorzitter royaal boven de 400 stemmen verwerven. Gaat dat lukken?

De sociaaldemocraten, groenen en andere linkse partijen zijn woedend. De vroegere Duitse voorzitter van het EP, Martin Schulz, noemt Von der Leyen, onze ‘zwakste Duitse minister. Dat is kennelijk genoeg om Commissievoorzitter te worden’. Tegelijk is het moeilijk voorstelbaar dat de Duitse sociaaldemocraten een landgenote gaan blokkeren om de meest prestigieuze post in Europa in te nemen

Wijst het EP Von der Leyen af, dan volgt een machtsstrijd tussen de Europese Raad en het Europees Parlement, met tientallen grote ego’s. De Europese Raad duidt dan binnen een maand een nieuwe kandidaat aan. Waarna die weer de goedkeuring van minimaal 376 parlementariërs moet krijgen. Dit gevecht gaat de zomer door duren met imagoschade voor de EU. ‘Zo’n crisis krijgt een staande ovatie van de ultra’s. Dus van Nigel Farage, Matteo Salvini, Derk Jan Eppink en Gerold Annemans van het Vlaams Belang’, besluit collega Paul Goossens zijn analyse in De Standaard van 6 juli.

Zijn de Europese Raad en het EP het eenmaal eens over de Commissievoorzitter, dan volgt daarop de aanwijzing door de lidstaten van elk een commissaris. Vervolgens worden die een voor een kritisch verhoord door het parlement. Daarna stemt het EP ineens over de Commissievoorzitter (nogmaals dus), de Hoge Vertegenwoordiger voor Buitenlandse Zaken en de reeks leden van de Commissie. Daarna benoemt de Europese Raad dit hele gezelschap en wel voor een periode tot 31 oktober 2024.

Lagarde wordt pas definitief door de Europese Raad benoemd nadat de Ministerraad EU, het EP en het bestuur van de ECB zijn gehoord. Dat is geen probleem. Zij blijft acht jaar en is niet herkiesbaar. De benoeming van Michel is nu al definitief. Hij is de zoon van Louis Michel, ooit Belgisch minister van Buitenlandse Zaken en Europees commissaris

Dit compleet verrassende verloop van het beraad is de Europese kiezers niet uit te leggen. De conservatieve Beierse christendemocraat Manfred Weber (47), Spitzenkandidat namens de EVP bij de recente verkiezingen, moest wegens ‘te licht’ plaats maken.

Maar Weber zit al vijftien jaar in het EP. Sinds 2014 is hij daar de onbesproken fractieleider van de EVP, de grootste politieke groep. Nu komt in zijn plaats de met de Europese politiek totáál onbekende mevrouw Von der Leyen. Zij is dus niet ‘te licht’. Is het modieuze streven om per se vrouwen bij voorrang te benoemen hier doorslaggevend geweest?

Na afloop benadrukte voorzitter Tusk dat voor het eerst twee topfuncties naar vrouwen gaan, zoals president Macron trouwens had geëist. ‘Tenslotte was Europa (uit de mythologie, red.) ook een vrouw’, grapte Tusk. Hij zette de driedaagse marathon ‘die unaniem eindigde’ af tegen de verdeling van de topfuncties in 2014. ‘Dat beraad duurde drie maanden en eindigde met twee tegen stemmende leiders’.

De EU wordt al twaalf jaar lang geteisterd door crises: migratie, vluchtelingen, de euro, de Brexit, Griekenland, de groeiende euroscepsis. Waarom zoekt de Europese Raad dan geen meer gezaghebbende voorzitters? De Franse sociaaldemocraat Jacques Delors (1985-1995) was de laatste allesoverheersende Commissievoorzitter. Hij bezorgde Europa de euro en de uitbreiding naar het oosten. Sindsdien moet Europa het al een kwart eeuw met een zwakkere Commissievoorzitter doen.

Dat meer competente kandidaten keer op keer de mist ingaan, is geen toeval. De reden? De Duitse kanselier en de Franse president, van welke politieke partij ook, zitten niet verlegen om een krachtpatser (m/v). Europa besturen zij liever zelf via de Europese Raad, die tweemaandelijks de koers bepaalt.

De neergang begon in 1994 met onze minister-president Ruud Lubbers, de gerespecteerde doyen van de Europese Raad.

Lubbers had bij de opvolging van Delors de steun van president Mitterrand. Maar hij werd geweigerd door kanselier Kohl. Lubbers had de Duitse hereniging niet volop gesteund en de kanselier geërgerd met zijn lobby voor Amsterdam als vestigingsplaats van de ECB in plaats van Frankfurt. Daarna stuitte de inventieve Belgische eerste minister Jean-Luc Dehaene (bijgenaamd ’de loodgieter’) op een Brits veto wegens ‘te zeer pro Europa’. Waarna de beminnelijke Luxemburgse premier Jacques Santer aan zet kwam.

De Commissie Santer moest in 1999 aftreden wegens corruptie en wanbeleid van de Franse commissaris Edith Cresson. Santer durfde haar niet aan te pakken.

Na dit echec toverden de grote landen in 1999 de Italiaanse voormalige premier Romano Prodi onverwacht uit de hoed. Prodi kuiste als Commissievoorzitter de boel in Brussel op en zat daarna nog vol ambitie. Maar hij had onvoldoende oor voor de Franse en Duitse leiders. In 2004 zat er daarom geen herbenoeming in.

Vervolgens nogmaals een compromisfiguur: de Portugese christendemocraat José Manuel Barroso. Wéér waren er betere kandidaten. Zoals de Belgische eerste minister gedurende negen jaar, Guy Verhofstadt. Hij werd afgeschoten door prime minister Blair, die zijn overijverige collega niet kon uitstaan. Verhofstad’s binnenlandse rivaal, voormalig eerste minister Wilfried Martens, werkte daaraan volop mee.

Een andere zware kandidaat was Chris Patten, de voormalige Britse Hoge Vertegenwoordiger in Hong Kong en Europees commissaris voor Buitenlandse Betrekkingen. Patten was onaanvaardbaar voor president Chirac.

In mijn boek ‘The European Council’ beschreef ik in 2008 Barroso als ‘de butler’ van de grote landen in de Europese Raad. Dat leverde hem de begeerde herbenoeming op. Zodat de Portugees maar liefst tien jaar (2004-2014) aan het roer mocht blijven. Hij deed het in elk geval beter dan Prodi en Santer.

Intussen krijgt het Europees Parlement in 2009 het recht om de kandidaat die de Europese Raad als Commissievoorzitter aanwijst te bevestigen of af te wijzen. Het parlement schuift in 2014 als ‘Spitzenkandidat’ Jean-Claude Juncker naar voren. Zijn benoeming lukte omdat een meerderheid in Straatsburg meteen na de verkiezingen Juncker aanwees. De Europese Raad werd zo voor het blok gezet.

Merkel aarzelt tevoren wekenlang over de Luxemburger. ‘Anyone but Juncker’, (‘iedereen behalve Juncker’) bloklettert de internationale pers in die dagen. De voormalige Franse president Giscard d’Estaing noemt Juncker ‘een man van het verleden’. Toch was Juncker wereldwijd de langstzittende regeringsleider. Bovendien recordlang tegelijk succesvol voorzitter van de Eurogroep. Uiteindelijk slikt de Europese Raad de kandidaat van het parlement. Dat gevecht duurt echter maanden. Premier Rutte was destijds vierkant tegen het systeem van de Spitzenkandidat. Hij zag het als ‘eenmalig en daarna nooit meer’.

Ook deze keer waren er diverse betere kandidaten dan de met EU-kwesties onbekende Von der Leyen. Allereerst Frans Timmermans, al vijf jaar lang ‘mijn rechter én linkerhand,’ aldus ooit Juncker. Of de Franse oud-minister, voormalig EU-commissaris en Brexit toponderhandelaar, Michel Barnier. Of Kristalina Georgieva, voormalig begrotingscommissaris. De briljante Bulgaarse brak in november 2016 haar loopbaan in Brussel teleurgesteld af om CEO te worden bij de Wereldbank. Zij kon niet accepteren dat Juncker en zijn kabinetschef Martin Selmayr alles bedisselden.

Men had de topfuncties ook geografisch kunnen verdelen. Dan kwam de voormalige EU-commissaris, president van Litouwen, Dalia Grybauskaité, na Merkel de langstzittende in de Europese Raad, in beeld.

Conclusie: de hoofdsteden, met Parijs en Berlijn voorop, zitten niet te wachten op een sterk Europees bestuur. Ze sturen, besturen en manipuleren liever via de Europese Raad.

Nu een schets in vier bedrijven van het verloop van het beraad.

Top van 9 mei in Sibiu, Roemenië. Daar al tekent zich het conflict met het Europees Parlement af. Christendemocraten (Weber) en socialisten (Timmermans) staan erop dat een van hun Spitzenkandidaten Juncker opvolgt. Na de opmars van liberalen, groenen en eurosceptici bij de aansluitende verkiezingen blijkt het parlement echter te verdeeld om één kandidaat naar voren te schuiven. Zo staat het EP met lege handen tegenover de nationale leiders.

‘Het Europees Verdrag is duidelijk: de Europese raad duidt een kandidaat aan en het parlement kiest daarna. Het is dus niet omgekeerd’, waarschuwt voorzitter Tusk in Sibiu. Volgens het Verdrag EU draagt de Europese Raad de kandidaat-voorzitter voor. En wel ‘rekening houdend met de verkiezingen voor het Europees Parlement en na passende raadplegingen’ (Artikel 17.7). Dat is alles. De macht van ‘Straatsburg’ is dus nogal beperkt .

In 2014 draaide het EP echter de rollen om. Meteen na de verkiezingen wees het Juncker aan als kandidaat-voorzitter. ‘Een institutionele putsch’ noemde ik dat in mijn analyse van 3 juli 2014 op deze website. Wat het EP nu weer wilde doen, spoort dus niet met de regels. Bovendien heeft de Europese Raad in februari vorig jaar het EP al gewaarschuwd in 2019 niet weer met een Spitzenkandidat te komen.

Sibiu maakt verder de rol van Rutte duidelijk. Daar blijkt al dat eerste minister Michel dan pas in beeld komt ‘als de liberalen aan zet zouden komen en eerste minister Mark Rutte dan weigert te springen’. Aldus noteerde destijds alde vooruitziende verslaggeefster van het Vlaamse dagblad De Tijd vanuit Sibiu.

De jaarlijkse zomertop van 20 en 21 juni in Brussel wordt de tweede ronde. Naast het Europees Parlement is nu ook de Europese Raad te zeer verdeeld om een kandidaat-voorzitter van de Commissie aan te duiden. Merkel houdt vast aan haar Spitzenkandidat Weber, maar Macron weigert die naam zelfs maar te noemen als hij de kanshebbers (Timmermans en Vestager) opsomt.

Duidelijk wordt dat de verdeling van de reeks topfuncties neerkomt op een vijfvoudige machtsstrijd 1. De Europese Raad tegen het Europees Parlement 2. Strijd tussen de drie grote fracties in Straatsburg 3. Strijd tussen de 28 nationale leiders onderling die groepsgewijs kandidaten kunnen blokkeren 4. Idem tussen Frankrijk en Duitsland waarvan de hoogste leiders verschillend denken en 5. Strijd binnenlands in Duitsland tussen de CDU en regeringspartner SPD. Dreigt een herhaling van 2014 toen de banencarrousel een zomer lang draaide? Het is aan Tusk als voorzitter om de puzzel te leggen, zo besluit de Europese Raa

Belangrijk is de week van 22 juni. In Osaka in de marge van de top van de G20 schudden vier hoofdrolspelers – Merkel, Macron, Rutte en de Spaanse premier Sánchez –de kaarten voor een totaalakkoord. De Duitse sociaaldemocraat Martin Schulz, voormalig voorzitter van het EP, zit Merkel dan al dagen achter de vodden om toch Timmermans te kiezen. ‘Laat Timmermans Juncker opvolgen’, aldus het kwartet.

Merkel slikt dat de christendemocraten genoegen nemen met de troostprijzen. Weber wordt voor een dubbele periode, dus tot 2024, voorzitter van het EP. Verder gaat de portefeuille Hoge Vertegenwoordiger voor de Buitenlandse Zaken naar een EVP'er.

Maar waar was Tusk, toch ook die week in Osaka? Volgens een insider krijgt hij pas laat het compromis te zien. Tusk heeft dan geen tijd meer om mogelijke dwarsliggers te bepraten. Of zag de Pool al meteen dat het compromis op veto’s zou afketsen? Mag je zo doortrapt zijn, zoals nu even de auteur van dit artikel, en vermoeden dat ook Merkel de onhaalbaarheid van dat compromis meteen al heeft gezien? Zij was nu wel van Weber af, een Beier van de CSU

Speciale Europese Raad van 30 juni-2 juli. Al meteen stuit Tusk met het Osaka-compromis van twee kanten op veto’s. Voor de Visegrad-landen is Timmermans onaanvaardbaar. ‘Wij vinden dat de Nederlander jarenlang iets te voortvarend is geweest bij het doen naleven van onze rechtsstaat’, aldus een Poolse bron. Dat veto was nog wel te omzeilen geweest. De dwarsliggers hebben namelijk niet voldoende stemmen om een benoeming tegen te houden, zelfs niet met Italië erbij dat zich bij hen voegt.

Diverse christendemocratische leiders (Varadkar/Ierland, Borissov/ Bulgarije, Plekovic/ Kroatië) accepteren het niet dat hun EVP als grootste in Europa nu toch naast de topfuncties grijpt. ‘Merkel is de leider van de CDU in Duitsland, niet van de Europese Volkspartij’, sneert de Bulgaar. ‘Waarom zouden wij genoegen nemen met de troostprijzen? Nu wordt duidelijk dat Timmermans nooit het minimale vereiste aantal van 21 op de 28 leiders achter zich krijgt. Exit het Osaka-compromis.

Dan volgt een nacht van ‘biechtstoelgesprekken’. Tusk ontvangt een voor een de leiders om te peilen wat ze precies willen. Op 1 juli om zeven uur ’s morgens weer plenair beraad dat tot het middaguur voortsleept. Merkel legt drie voorwaarden op tafel om het probleem ‘Commissievoorzitter’ op te lossen. De post moet bij de christendemocraten blijven; Duitsland en Frankrijk moeten het daarover eens worden en het Europees Parlement moet er mee kunnen leven.

Dinsdag 2 juli hervat men het beraad. Nu zou formateur Tusk met iets nieuws moeten komen. Maar dat gebeurt niet. Dan lanceert Macron het beslissende compromis. Dat gebeurt met instemming van Merkel en Rutte. Macron tovert Von der Leyen uit de hoed. Meteen zijn twee van de drie zojuist genoemde voorwaarden van Merkel ingelost.

De Franse president katapulteert vervolgens zijn landgenote Lagarde naar de top van de ECB. De Franstalige Belgische consensusbouwer, eerste minister Michel, wordt voorzitter van de Europese Raad en van de Eurotop. Spanje haalt later de portefeuille Buitenlandse Zaken binnen via de sociaaldemocraat Josep Borrell, opvolger van de Italiaanse Federica Mogherini.

De leiders stemmen unaniem in, zij het met de onthouding van Merkel vanwege bonje met de SPD. Daags daarna wordt de centrumlinkse Italiaan David Sassoli (Partito Democratico) in Straatsburg voor 2,5 jaar verkozen tot voorzitter, waarna Weber hem tot 2024 opvolgt. Ineens zijn, hocus pocus, alle problemen opgelost.

Volgens de Europese verdragen worden de posten Commissievoorzitter, Raadsvoorzitter en Hoge Vertegenwoordiger ‘geografisch en demografisch’ over de 28 EU-laden verdeeld. Nu delen Duitsland, Spanje en België die buit. Behalve de reeks Oost- en Midden- Europese landen komen de Scandinavische en de Baltische staten nergens aan bod. Het verslag van minister Stef Blok aan de Tweede Kamer van 4 juli laat dat element buiten beeld. Kennelijk laat de Europese Raad dit vereiste los ter wille van het behoud van het bereikte compromis.

Verder heeft geen van de uitverkorenen een verbinding met de groene partijen, toch de winnaars van de Europese verkiezingen. Zo’n relatie is ook niet vereist, maar politiek tegenover het EP wel onhandig. Inmiddels adviseert Tusk de hoofdsteden om groene commissarissen naar Brussel te sturen en die voorrang te geven bij de toedeling van portefeuilles.

‘Aangewezen zijn politici die buigen zodra hun chefs met de ogen knipperen. Von der Leyen voor Berlijn en Michel voor Parijs’, aldus terecht Philippe Lamberts, de leider van de Groenen in Straatsburg. ‘Wij zijn er niet in geslaagd ons eensgezind achter één kandidaat-voorzitter te scharen’ erkent Paul Tang (PvdA). Kortom moet het Europees Parlement de nederlaag allereerst zichzelf verwijten.

Tot zover de procedure. Belangrijker wordt of Von der Leyen en Michel greep krijgen op de EU en volop creatief leidinggeven. Is het misschien juist wel goed als Berlijn en Parijs via hun marionetten de koers gaan bepalen? Dus de strategie van l’Europe, c’est moi, ten koste van Commissie en EP. Zie de ongekend succesvolle voorzitter Jacques Delors van destijds. Hij kon ongekend scoren door met de steun van Parijs en Berlijn te werken.

Zo ging het nu weer. Alleen Macron en Merkel konden de impasse rond de benoemingen doorbreken. Afwachten dus of dit sturen vanuit de Frans/Duitse as zich komende tijd gaat herhalen.

Jammerlijke afloop voor de in Nederland populaire Frans Timmermans. Tegelijk komen wij toch prima aan de bak. Hoewel een van de 21 kleinere lidstaten behoudt Nederland het eerste vicevoorzitterschap van de Commissie. Michel heeft zijn ‘presidentschap’ mede te danken aan Rutte. Die is ‘ongelooflijk blij met Michel’. Via Merkel, Macron en Michel (het ‘M-trio’) blijft daarom onze minister-president vast en zeker toonaangevend in de Europese Raad.

Aanvulling op deze analyse: