Hoe Nederland de Brexit-tragedie wil doorbreken

De dreigende ‘no deal’, het chaotisch vertrek van de Britten uit de EU, is even van de baan. Alom opluchting, zelfs bij Christine Lagarde, de topvrouw van het IMF in het verre Washington DC. Samen met Prime Minister Theresa May hebben de Europese leiders zo’n harde ‘no deal’ Brexit op 10 april op de lange baan geschoven.

In Brussel in de vroege morgen van 11 april, direct na de Europese Raad, hield voorzitter Donald Tusk zelfs de optie open van nogmaals wéér uitstel dus na de nieuwste deadline van 31 oktober aanstaande. ‘Alles ist denkbar’ aldus ook de Duitse eurocommissaris Günther Oettinger. Dan wordt die Brexit echt een Europa verlammende zaak. Niemand durft de Britten uit de Unie te duwen en later daarvan de schuld krijgen.

Nederland probeert de verlamming van de Brexit op de EU te doorbreken. De regering start een initiatief om de Nederlandse opinies en belangen volop over het voetlicht te krijgen. Den Haag bewerkt de andere EU-landen met diverse voorstellen. Minister-president Mark Rutte en zijn kabinet en onze Permanente Vertegenwoordiging in Brussel gaan daartoe de boer op. Meer details hierna.

Europa herschept de Brexit in een flexit: uitstel tot een door de Britten te bepalen datum, maar (voorlopig) uiterlijk 31 oktober. De Europese Raad maakt zich zodoende los van keer op keer een tussentijdse topconferentie hierover, terwijl het andere werk intussen blijft liggen. De verdeeldheid tussen de 27 overblijvende nationale leiders over hoe om te gaan met de onberekenbare Britten is zo onder de mat geschoven.

Premier May had gevraagd om verlenging tot en met 30 juni aanstaande. De meerderheid van de andere leiders wilde langer uitstel van de Brexit. Voorzitter Tusk had daarvoor de steun van kanselier Angela Merkel: ‘ik heb desnoods eindeloos geduld’. Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker, Rutte en de meeste andere leiders zaten ook op die lijn. Zij willen tijd winnen voor het prepareren van een desnoods ‘no deal’. Zij hopen daarnaast ook op ‘uitstel is afstel’, al zeggen ze dat natuurlijk niet hardop.

President Emmanuel Macron verzette zich daarentegen tegen een opschorting met een vol jaar. Hij wil zich thuis profileren en bovendien de EU naar Franse snit hervormen. De president vreest bovendien terecht dat de Britten hun besluiteloosheid naar het continent gaan exporteren, dus zand strooien in het Europese overleg. Acht uur bakkeleien hierover resulteerde in een compromis: ruim zes maanden uitstel tot uiterlijk de avond van 31 oktober. Dat is toevallig de fantoomachtige Halloween ‘trick of treat’ evening. Het is (niet toevallig) ook de avond waarop de Commissie-Juncker en voorzitter Tusk plaats maken voor hun opvolgers, kortom het begin van een nieuw tijdperk, zonder de Britten.

Tusk roept de Britten op het uitstel te benutten voor eindelijk een besluit. Het bedrijfsleven en de overheid hier en ginds kunnen zich nu langer voorbereiden op de gevreesde ‘no deal’. De Europese instellingen proberen komende maanden intussen weer hun gewone werk te doen, het spook van de Brexit is nu weg.

Zou het echt zo gaan? De politieke leiders hopen het en met hen de Commissie en het Europees Parlement. Maar insiders zeggen dat bij de Europese top van juni toch weer die Brexit bovenaan de agenda prijkt. Volgens Rutte gaat het dan echter slechts om een ‘temperatuurmeting’.

© Dimiter Tzantchev

Uniek kijkje achter de geblindeerde muren van de Europese Raad. Niet alleen journalisten zitten daar bij spannende tussentijdse, vaak nachtelijke briefings op elkaar. Diplomaten zoeken hier samen naar een handreiking (draft in het jargon) voor hun verdeelde leiders. Midden, met zijn duim op de wang, Michael Stibbe, premier Ruttes Haagse EU-adviseur. Links van hem met bril, Robert de Groot, de Nederlandse Permanent Vertegenwoordiger bij de EU. Rechts boven in donkerblauw kostuum Jeppe Tranholm-Mikkelsen, de invloedrijke Deense Secretaris-Generaal van de Raad van de EU. Links daarvan met colaflesje onder de arm Sabine Weyand, de rechterhand van Michel Barnier, de Brexit onderhandelaar namens de 27 EU-landen met de Britten en naast haar de Ierse Permanent Vertegenwoordiger bij de EU. De foto werd gemaakt tijdens de Europese Raad op 21 maart 2019 in Brussel, door Dimiter Tzantchev, de Permanent Vertegenwoordiger van Bulgarije. Foto: Dimiter Tzantchev

De eerste reacties op het bovenstaande uit Londen leren dat het gekibbel daar intussen gewoon doorgaat. Bijvoorbeeld over het afzetten van hun PM May, die wekelijks van koers verandert, of over heronderhandelen met Brussel over hét grote twistpunt: de backstop.

In november vorig jaar sloten de onderhandelaars van de EU met de Britse regering een Withdrawal Agreement, ofwel scheidingsverdrag, een turf van 599 bladzijden. Neem even aan dat het Britse parlement dit akkoord alsnog slikt. Worden EU en het Verenigd Koninkrijk (VK) het vervolgens voor 1 januari 2021 niet eens over hun toekomstige relatie, dan wordt automatisch de zeestraat tussen Brits Noord-Ierland en het Verenigd Koninkrijk voor goederen en personenverkeer de grens van de EU. Met als gevolg dat Brits Noord-Ierland dan juridisch buiten de EU komt liggen. Wat voor het VK uiteraard onaanvaardbaar is. Want het is alsof je van Nederland vraagt om er Friesland even af te knippen.

Bij uitblijven van zo'n grens zouden bijvoorbeeld Amerikaanse 'chloorkippen' via Noord-Ierland vrij op de grote Europese continentale markt komen. Zo met talloze andere producten. Dat kan de EU nooit accepteren.

Komt het daarentegen tot een ‘harde Brexit’, dan komt dat neer op het oprichten van een zichtbare grens tussen Brits Noord-Ierland en de Ierse Republiek. Het VK noch de EU willen het echter op hun geweten hebben dat door nieuw prikkeldraad dwars over Ierland de burgeroorlog daar herbegint. Samengevat is het geen wonder dat het Lagerhuis het scheidingsakkoord al drie keer heeft verworpen. Zo blokkeert het Ierse/VK-grensprobleem het uittreden van het VK. Het Verenigd Koninkrijk: de gevangene van Europa.

De Brexit komt voort uit het referendum van 23 juni 2016. Daarbij stemden 52 tegen 48 procent van de Britten voor vertrek, bij een opkomst van drie op de vier kiezers. Vanaf het begin hadden de EU-27 en Londen vervolgens contraire belangen. De 27 EU landen wilden ‘hun’ EU consolideren en de Britse prioriteiten desnoods negeren. Verder hopen vooral de Commissie en het Europees Parlement dat het Britse vertrek daar pijn meebrengt. Opdat geen andere regering nog eens zo’n referendum aan durft.

Michel Barnier, de Franse toponderhandelaar namens de EU, zegt keer op keer dat ‘scheiden doet lijden’ zijn uitgangspunt is. Guy Verhofstadt, de onderhandelaar namens het Europees Parlement, zegt het VK niet de aantrekkelijke relatie te gunnen die bijvoorbeeld Zwitserland met de EU heeft opgebouwd.

De EU wil de Britten graag binnenboord houden. Maar heeft de Europese Raad dat destijds wel echt geprobeerd? ‘Als de toenmalige premier David Cameron ruimhartiger concessies had verkregen om het vrije verkeer van personen beter te regelen, was er geen meerderheid voor de Brexit geweest’, zo concludeert PvdA-ideoloog Paul Scheffer terecht in NRC Handelsblad van 10 april.

Een andere handicap voor een akkoord is dat het VK niet weet wat het wil. Premier May riep destijds steeds ‘Brexit means Brexit’. Zij had niet in de gaten daarmee genoemde backstop zelf te scheppen. De Britse onderhandelaars wisten eigenlijk nooit waar precies zij uit wilden komen.

De EU valt het verlies van een van de ‘grote vier’ (naast Duitsland, Frankrijk en Italiė) zwaar. Economisch, politiek, militair, cultureel en diplomatiek is het Verenigd Koninkrijk een grootmacht. Voortaan is Europa bijvoorbeeld alleen nog via Frankrijk in de Veiligheidsraad vertegenwoordigd.

Het wegvallen van de contributie van het VK van zeven tot soms negen miljard euro jaarlijks (na aftrek van de ontvangen subsidies), slaat een gat in de Brusselse begroting. Bij een ‘harde Brexit’, dus zonder scheidingsakkoord, is het onzeker of het VK de 39 miljard euro gaat betalen die het in Brussel nog heeft open staan. Die miljarden moet het handjevol nettobetalers, met Duitsland en Nederland voorop, anders komende jaren ophoesten, of bezuinigen in Brussel.

Er liggen nu vier scenario’s, hier in de volgorde van het belang van Nederland:

• 1. 

  De Britten trekken hun uittredingsverzoek weer in. Bijvoorbeeld na een nieuw referendum of tussentijdse verkiezingen. Is onwaarschijnlijk.
• 2. 

  De Conservatieven komen met de Labouroppositie overeen via een douane-unie dicht bij de EU te blijven. Onzeker of dit lukt. ‘Dan wordt het VK een bijwagen van de EU, zonder enige zeggenschap’, zeggen de Brexit-stemmers. Een douane-unie zou overigens wel veel problemen oplossen, ook in het VK.
• 3. 

  Het Lagerhuis slikt alsnog het Withdrawal Agreement. Wie weet? Wellicht nog deze maand legt May dit voorstel voor de vierde keer ter stemming.
• 4. 

  ‘No deal’, de chaotische Brexit, Een deel van de Conservatieven stuurt daarop aan. Want ‘Brexit means Brexit’ ofwel ‘take back control’. Zij willen hélemaal eigen baas zijn. Sluit niet uit dat het zo uiteindelijk eindigt.

Inmiddels rijst een nieuw reuzegroot probleem op: de Europese Raad dwingt het VK om in mei Europese verkiezingen te organiseren, tenzij genoemd scheidingsakkoord binnenkort alsnog wordt goedgekeurd. Europese verkiezingen zijn namelijk alleen geldig mits įlle 28 landen meedoen. May heeft hiermee dan ook ingestemd.

De 73 Britse verkozenen zullen door de Brexit amper in Straatsburg zetelen, dus hebben de kiezers weinig zin in zo’n vertoning. Zijn die nepverkiezingen wel uitvoerbaar? Bij de Conservatieven, die een electoraal bloedbad verwachten, gaan stemmen op voor een boycot. Weigert het VK uiteindelijk toch verkiezingen, dan eindigt automatisch hun EU-lidmaatschap per 1 juni aanstaande. Dus dan toch weer die ‘no deal’. May gebruikt dit schrikbeeld om het parlement over te halen haar scheidingsakkoord binnenkort alsnog door te slikken.

Zo nee, dan mikken de Brexiteers - zoals de populaire Nigel Farage met zijn nieuwe Brexit Party - op massale zetelwinst. Draaien die verkiezingen uit op een pseudo tweede referendum over Europa? De Britse eurosceptici mogen van de zomer in Straatsburg meebeslissen over de opvolging van Juncker als Commissievoorzitter en de verdeling van de portefeuilles in Brussel. Volgens de laatste peiling van de Britse regering worden de Conservatieven qua aanhang gehalveerd van 32 naar 16 procent. Labour zou 24 procent halen.

De Europese Raad wil verlamming als gevolg van de Brexit vermijden. Daartoe gaan de leiders van de 27 overblijvende EU-landen voortaan vaker zonder het VK overleggen en besluiten nemen. De Commissie en het Europees Parlement kiezen ook voor dat spoor, zo leren de slotconclusies van de extra Europese Raad van 10 april.

Op 8 mei is er een eendaagse Europese Raad in het Roemeense Sibiu. Zo’n informele bijeenkomst mag geen besluiten nemen. Zij beperkt zich tot een discussie over het ‘Strategisch Programma 2019-2024’ van de Europese Raad dat in de top van juni een definitieve vorm krijgt.

De Nederlandse regering lanceert komende maanden een breed initiatief om onze opinies en belangen in Europa over het voetlicht te krijgen. Met minister-president Rutte gaan zijn ministers en staatssecretarissen en vooral onze Permanente Vertegenwoordiging in Brussel de boer op met voorstellen.

‘Wij willen vooraf de prioriteiten bepalen van de nieuwe Europese Commissie, het dagelijks bestuur van de EU. Daartoe zal de Europese Raad in juni het programma voor de komende vijf jaar vaststellen’, aldus een functionaris. Nederland wil dat de nieuwe Europese Commissie, die op 1 november aantreedt, haar werkprogramma daarop afstemt. Zoals in onze eerdere analyses beschreven staat president Macron qua Europese ambitie ver van premier Rutte, met kanselier Merkel daar ergens tussenin.

Na de verkiezingen in mei voor een nieuw Europees Parlement vertrekken in oktober de hele Commissie-Juncker, bovendien Donald Tusk, de voorzitter van de Europese Raad, Mario Draghi, de president van de ECB en Federica Mogherini, de Hoge Vertegenwoordiger voor de Buitenlandse Politiek. Voordat de stoelendans om deze topfuncties begint wil Nederland in juni overeenstemming bereiken met de andere hoofdsteden over het programma tot 2024.

Nederland heeft vier centrale prioriteiten.

• 1. 

  Binnenlandse en externe veiligheid (defensie), inclusief terrorisme en de gevaarlijke Cyberdreigingen (spionage, extremisme, terrorisme). Deze kwesties liggen verspreid over diverse Europese commissarissen en verder bij de anti-terrorismecoördinator van de Europese Raad van Ministers. Den Haag wil meer coördinatie. Dat geldt ook voor de aankoop van defensiemateriaal dat onnodig duur is zolang de EU-landen langs elkaar werken. Nederland aarzelt om de Commissie hier meer bevoegdheid te geven omdat veiligheid een nationale aangelegenheid is;

• 2. 

  Klimaat en energiepolitiek. Nederland wil dat innovatie hier een grotere rol krijgt. Den Haag denkt ook hier aan meer coördinatie via slechts een commissaris die dan de titel van vicevoorzitter krijgt (dus zoiets al Frans Timmermans’ positie);

• 3. 

  Migratie en asiel. Daarover liggen al drie jaar lang zeven wetsvoorstellen van de Commissie op tafel waarover echter geen overeenstemming te bereiken is. Er zijn drie breuklijnen. De meeste landen houden eraan vast dat vluchtelingen en migranten ingeschreven worden in de (zuidelijke) landen waar zij arriveren. Italiė, Griekenland, Malta en Spanje voelen zich echter zwaar tekort gedaan omdat de beloofde spreidingsplannen alsmaar uitblijven. Dat komt mede doordat Polen, Hongarije en andere landen in die regio moslim-asielzoekers en -migranten weigeren.

  Diplomatieke kringen erkennen nu dat het een vergissing is geweest om vanuit Brussel dwingende landenquota op te leggen. Die quota bleken door het felle verzet van de tegenstemmers onuitvoerbaar. De regeling kwam er destijds met Nederlandse steun, op aandringen van de Commissie en het Europees Parlement, maar tegen de zin van Tusk. De migratieproblematiek gaat nu de ijskast in. De nieuwe Europese Commissie moet in de loop van 2020 naar een wel uitvoerbare aanpak zoeken;

• 4. 

  Buitenlandse politiek, economisch en handelsbeleid, interne markt. Europa heeft hier verregaande bevoegdheden en dat moet zo blijven. Realpolitik (eufemisme voor machtspolitiek), ‘moet een wezenlijk element worden van het Europese buitenlands beleid’, zegt Rutte. Verder wil de Nederlandse regering niet marchanderen over de rechtsstaat, denk aan Polen en Hongarije.

Frappant is het dat de interne markt voor Den Haag kennelijk niet meer hoogst prioritair is. Wie tot voor kort na een top premier Rutte in Brussel beluisterde kreeg keer op keer te horen dat daar voor Nederland de winst te halen is. In de inhoudsopgave van het Nederlandse EU programma De Staat van de Unie 2019 wordt de interne markt niet eens meer apart vermeld.

Nederland zette traditioneel de onafhankelijke Europese Commissie in het centrum van de macht. Decennialang probeerde Den Haag via de Commissie de overmacht van de grote landen te temperen. Dat is veranderd. De regering stuurt voortaan liever via de Europese Raad - dus vanuit Den Haag en de andere hoofdsteden - de EU aan. Waarom deze koerswijziging?

Belangrijk is dat de EU zich vandaag meer dan vroeger met kwesties bezighoudt waarvoor zij minder bevoegd is. De nationale leiders moeten dan beslissen. Voorbeelden zijn de euro en de discussies over een toekomstig Europees leger. Die accentverschuiving verliep geleidelijk. Eerder al verving Den Haag het klassieke streven naar (meer bindende) Europese integratie door de wat lossere term ‘samenwerking’.

Een andere reden ligt bij Commissievoorzitter Juncker. Bij zijn aantreden maakte hij bekend dat de Commissie een ‘highly political’ body moest worden. Dus niet langer het neutrale instituut van voorheen. Den Haag is de ‘politieke’ Commissie-Juncker slecht bevallen. Vanuit die visie ontzag zij het machtige Frankrijk jarenlang ‘omdat het Frankrijk is’, erkende Juncker. Onlangs alweer toen president Macron snel tien miljard extra moest lenen om de ‘gele hesjes’ te kalmeren. Daarmee negeerde hij de met Brussel gemaakte tekortafspraken.

Daarna kon de ‘politieke’ Commissie Italiė niet meer aanpakken toen Rome eveneens de afspraken over de euro aan zijn laars lapte. Sarrend vroeg de Italiaanse plaatsvervangend premier Luigi Di Maio onlangs de Commissie waarom zij Frankrijk niet aanklaagde.

Tevergeefs hebben onze ministers van Financiėn, eerst Dijsselbloem, vandaag Hoekstra, tegen de lakse Commissie geprotesteerd. Nu kiest Den Haag voor de lijn van Duitsland en Frankrijk die traditioneel niks moeten hebben van een ‘politieke’ Commissie (Parijs dus zelfs niet als het wordt ontzien).

De regering waardeert het wel dat het koppel Juncker/Timmermans de voorheen jarenlange brei van jaarlijks 800 tot 1000 wetsvoorstellen heeft gehalveerd. Ook de unieke structuur van Juncker’s Commissie – de kleinere landen als vicevoorzitters en de grotere landen met de centrale portefeuilles – is een onverwacht succes gebleken en verdient voortzetting.

De Europese Raad van 21 en 22 maart startte het prepareren van een ‘minder naļef’ (Rutte) Europees buitenlands en handelsbeleid. Daarbij wil de EU als ’s werelds grootste handelsblok, ‘meer dan voorheen op haar strepen staan’. Centraal staan de - vandaag uitermate moeizame - relaties met de grootmachten Amerika, Rusland en China.

Bij die discussie kwam het gemis van een Europees industriebeleid aan de orde. De regering aarzelt echter om via de EU mammoetgrote ‘Europese kampioenen’ te creėren. De grotere landen dringen daar op aan, maar Nederland is daarvoor te klein. Nederland geeft liever voorrang aan versterking van het midden- en kleinbedrijf (mkb), aldus diplomatieke kringen in Brussel.

Krachtens de verdragen is het de taak van de Europese Raad om tegenover centrale partners als bijvoorbeeld China een langetermijnstrategie te ontwerpen. Zo’n proces duurt zeker anderhalf jaar. Dit wordt een kerntaak samen met de nieuwe Commissie, het nieuwe Europees Parlement en de nieuwe voorzitter van de Europese Raad, de opvolger van Donald Tusk, die tegelijk met Juncker op 30 oktober vertrekt.

Voor het eerst in dertig jaar tijd stond China in maart op de agenda van de Europese Raad. Dat Europese bedrijven ginds niet de toegang krijgen die de Chinezen hier wel hebben, zit de EU onder meer dwars. China is intussen de tweede economie van de wereld. ‘Of het over het nieuwe Europese industriebeleid, mededinging, innovatie of de digitalisering van de infrastructuur gaat, bijna alle economische beleidsdebatten in de EU zijn de laatste maanden in hoog tempo aan het ‘verchinezen’, aldus NRC Handelsblad van 20 maart.

De Commissie legde de Europese Raad tien actiepunten voor. Enerzijds wil zij de handel met China uitbreiden, anderzijds erkent men dat onze eigen industrie zich moet verbeteren wil zij concurreren en massaal banenverlies vermijden.

Het zit de Commissie niet lekker dat China vandaag vooral strategische investeringen doet in bijvoorbeeld onze Europese infrastructuur en high tech. Zij wil dat de regeringen alle veiligheidsrisico’s voor de beoogde supersnelle 5G-netwerken verzamelen. Volgens insiders vormen die netwerken de ruggengraat van de toekomstige samenleving en economie. Drie aanbieders daarvan, het (goedkopere) Chinese Huawei, het Finse Nokia en het Zweedse Ericsson zijn in de race. Maar Huawei wordt in Nederland en de VS verdacht van spionage. Gezien de risico’s dringt zich hier een Europese aanpak op.

Zoals gebruikelijk zodra het over ‘buitenlandse politiek’ gaat is de EU weer verdeeld. Veel regeringen zijn het eens met de Commissie die China een systeemrivaal noemt. Maar Griekenland, Italiė, Portugal, Hongarije en Kroatiė laten ongeremd Chinese investeerders toe omdat die banen meebrengen. Deze landen verkopen staatsbedrijven zoals havens en vliegvelden aan China om met de opbrengst hun staatschuld te verlagen.

Na een toelichting van premier Conte slikte de Europese Raad dan toch maar dat Italiė aanknoopt bij het One Belt Road Initiative (de nieuwe Zijderoute) dat de Chinese goederenstroom via dat land fors moet versterken. ‘Wij zijn tegelijk partners en grote concurrenten en hebben bovendien zeer verschillende politieke opvattingen. Op basis van wederzijds voordeel moeten wij zaken blijven doen’, verzuchtte kanselier Merkel.

De top kondigt actie aan ‘tegen unfaire handelspraktijken en overheidsaanbestedingen’, zonder overigens China speciaal te noemen. Maar zodra de Commissie aandrong op het daartoe lanceren van een International Procurement Instrument gingen Rutte en enkele andere leiders daartegen in. Hun bezwaren betreffen de extra ambtenarij en de onkosten voor het mkb. Nederland stemt er wel mee in om de marktverstoring door staatsgesteunde Chinese bedrijven aan te pakken. Op 9 april ontmoetten de Europese en Chinese leiders vervolgens elkaar in Brussel voor topberaad. De gasten hebben daar enkele beloften gedaan en het is nu afwachten of die werkelijkheid worden.

Achter elkaar twee crisisvergaderingen van de Europese Raad over de Brexit. Door als eerste met de ogen te knipperen en voor de Britten te wijken is Europa verstrikt geraakt in een waarschijnlijk vruchteloos palaver. Tegelijk blokkeert het Ierse/VK-grensprobleem voorlopig (of misschien blijvend) het uittreden van het VK.

Had president Macron gelijk met zijn Gaullistisch betoog om die dekselse Britten desnoods maar uit te roken? Het is begrijpelijk dat de andere leiders daar niet aan durven. Daarvoor is het Verenigd Koninkrijk te relevant, in en buiten de EU.

Komt tijd, komt raad. Maar klopt dat spreekwoord hier wel? Zetten blokkades en besluiteloosheid zich dit najaar voort, dan raakt Europa helemaal verstrikt in de Brexit-tragedie. Dan is het de vraag of genoemde Nederlandse initiatieven wel een vervolg krijgen.

Frans Andriessen, voormalig Commissie-vicevoorzitter, minister van Financiėn en KVP fractieleider in de Tweede Kamer, is op de drempel naar zijn 90^e verjaardag op 22 maart overleden. Twaalf jaar lang bezette Andriessen zware portefeuilles, dus waar de EU verregaand bevoegd is: het concurrentiebeleid, de landbouwpolitiek en de buitenlandse betrekkingen en handelspolitiek. ‘Onderkoning van Europa’ noemt Johan van Merriėnboer hem in het boek De Nederlandse eurocommissarissen.

Van de Nederlandse mediacorrespondenten uit die tijd krijgt Andriessen een eresaluut. Precies als zijn verre voorganger Sicco Mansholt (1958-1973) maakte hij maandelijks voor hen tijd vrij voor een gesprek. Jammer genoeg nam geen van de vier Nederlandse commissarissen na Andriessen die goede gewoonte over.

Wellicht komt het door de verkiezingen dat momenteel van Nederlandstalige auteurs een reeks interessante boeken over Europa verschijnt. Zoals:

• 1. 

  Stevo Akkerman en Christoph Schmidt, Kop op Europa. Hoe kijkt de rest van de wereld naar Europa? Uitgeverij Boom. Bestellen

• 2. 

  David Criekemans, Geopolitieke kanttekeningen. 2011-2018. Een wereld in volle geopolitiek transitie, Gompel&Svacina. Bestellen

• 3. 

  Jeroen Dijsselbloem, De Eurocrisis. Het verhaal van binnenuit, Prometheus. Bestellen

• 4. 

  Derk Jan Eppink, Europees realisme, Prometheus. Bestellen

• 5. 

  Federico Fabbrini, Ernst Hirsch Ballin en Han Somsen (eds.)ø What Form of Government for the European Union and the Eurozone?, Hart Publishing. Bestellen

• 6. 

  Mendeltje van Keulen, Verkeer(d) Verbonden. Nederlands Europabeleid in de praktijk. Boom. Bestellen

• 7. 

  Mendeltje van Keulen en Chris Aalberts, Wat doen ze daar eigenlijk? Gesprekken met Nederlandse Europarlementariėrs, Boom. Bestellen

• 8. 

  Sid Lukkassen, Nepnieuws en de Europese Unie, Europe of Nations of Freedom.

• 9. 

  Luuk van Middelaar, Alarums & Excursions. Improvising Politics on the European Stage, Agenda Publishing. Geactualiseerde versie van De nieuwe politiek van Europa uit 2017. Er was al een Franse versie. Binnenkort bovendien Portugese. Bestellen

• 10. 

  Hylke Vandenbussche, De brexit-saga, Uitgeverij Polis. Bestellen

• 11. 

  Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Europese Variaties, Poging om de EU uit haar crises te halen. via https://www.wrr.nl/publicaties/rapporten/2018/09/04/europese-variaties Ook in de boekhandel.

• - 

  Constitutioneel expert Tom Eijsbouts en zijn dochter de cineaste Anna Eijsbouts komen met een korte film waarin zij de inzet en het belang om te gaan stemmen voor het Europees Parlement toelichten.

• - 

  Op 12 april zond het Vlaamse Canvas de documentaire Brexit: The Clock is Ticking uit van Alain de Halleux en Stéphanie Thomas. Onderhandelaar Michel Barnier laat diep in zijn keuken kijken. 95 minuten: https://www.humo.be/tv-gids/uitzending/5350339/brexit-the-clock-is-ticking