'Europa is af'

“Zij zou hooguit tien minuten mogen spreken. Daarna moest Theresa May de zaal van de Europese Raad uit. Meteen besloten de andere leiders hun minieme tegemoetkoming van ‘wij zijn klaar voor nadere garanties’, die namelijk al op papier stond, alsnog te schrappen. May moest met lege handen retour Londen. Een vernedering, aldus de Britten.

Nu de 27 EU-landen iedere vorm van heronderhandelen over de brexit weigeren, verdiept zich de crisis rond het Verenigd Koninkrijk. Commissievoorzitter Juncker en zijn buddy de geslepen raspoetin Selmayr zullen tevreden zijn. Geen Kerstcadeautje voor de volijverige Britse Prime Minister”.

© European Union

Zo kijkt onze correspondent in Brussel, Jan Werts, terug op de laatste vergadering van de Europese Raad van 2018. Inzet waren de eerder overeengekomen scheidingsakte (Withdrawal Agreement) en de bijbehorende politieke verklaring rond het vertrek van het VK. Beide stuiten in het Britse parlement op massale tegenstand. May had twee stappen gesuggereerd. De Europese leiders zouden beloven een oplossing te zoeken en na Nieuwjaar zich daarover met het VK beraden. Daarvan kwam echter niets in huis. May kreeg wel veertig minuten tijd in plaats van tien. Onzeker geworden door de interrupties van kanselier Merkel fluisterde zij Juncker na haar speech toe of zij misschien te vaag was geweest.

Waarom is het beraad zo totaal vastgelopen?

Volgens minister-president Mark Rutte is de genoemde toezegging geschrapt ‘omdat wij de Britten niet actief wilden oproepen tot nader beraad’. De EU-leiders zijn daarvoor direct klaar als May daarom vraagt, zegt Rutte. Hij vindt niet dat de gevreesde no deal (totale economische chaos ginds en hier) nu dichterbij komt. De Europese Commissie gaat daar echter wel vanuit. Werts: De starre houding van de 27-EU duidt er op dat zij de Britten geen passend compromis gunnen. De reden? Na het Britse referendum van 2016 verklaarde een hevig teleurgestelde Juncker misprijzend per week hoogstens een kwartiertje aan de brexit te willen besteden. Sindsdien wordt de Britten een lesje geleerd: wie opstapt zal dat bezuren.

“Tegelijk weten de Britten zelf niet wat zij precies willen. Per 30 maart aanstaande een complete breuk met Europa, de ‘harde brexit’? Of een vrijhandelsakkoord zoals Noorwegen, waardoor zij ‘half EU-lid’ worden? Dat laatste vereist dat zij hun grenzen openhouden voor personenverkeer, blijvend bijdragen aan de financiering van de EU en het juk aanvaarden van het Europese Hof van Justitie dat ginds slecht ligt. Voor zo’n vrijhandelsakkoord moeten de regerende conservatieven bovendien samenwerken met Labour en dat ligt erg moeilijk. Kortom het VK én de EU hebben bijgedragen aan de totale impasse”.

Werts hoopt nu maar dat in januari de conservatieven nog tot bezinning komen en met hen de EU-27. “Alles hangt er van af hoeveel politieke zelfstandigheid het VK wil opgeven voor een blijvende band met Europa. Alleen na nieuw topberaad kan het VK zonder grote economische chaos uit de EU stappen. De tijd speelt in het voordeel van May. In de loop van januari begint het geschrokken publiek te hamsteren, komen ontelbare banen op de tocht staan, en tekent economische chaos zich af. Dat zet dan dwarsliggende parlementariërs alsnog aan het denken. Geen akkoord betekent bovendien dat de vraag naar een nieuw referendum toeneemt. Dus ginds nog meer tweespalt, ‘fuck the European Union’ en ander nepnieuws over de EU. Maar wellicht wél met een ‘ja voor Europa’ als uitslag”.

“Tegelijk verwacht ik beslist niet dat de EU alsnog accepteert dat er qua tijd een limiet komt op de afspraak grenscontroles te voorkomen tussen Ierland en Noord-Ierland dat met het VK de EU verlaat (de backstop). Voor de Britten is dat hét kardinale breekpunt. De EU kan mijn inziens bijvoorbeeld nog wel slikken dat er een onafhankelijk gerechtshof komt dat over de uittreding waakt. Dus in plaats van het EU-Hof dat de Britten wantrouwen”.

Kan Europa wel zonder het Verenigd Koninkrijk?

“Gaat die brexit echt door, dan voorzie ik dat de EU en zeker ook Nederland, hier nog eens spijt van gaat krijgen. Twee keer hebben de EU-27, volop gesteund door de Commissie en het Europees Parlement, die Britten kopje onder geduwd. In 2016 kreeg Prime Minister Cameron geen poot aan de grond toen hij zijn land beter wilde afsluiten voor migranten. Die weigering speelde bij de Britse kiezers een doorslaggevende rol in het referendum. Later kreeg premier May opnieuw nauwelijks gehoor bij het beraad over haar vertrekregeling. Voor verdere details verwijs ik graag naar deze analyse. Daarin staat dat de EU vandaag met 2-0 voor staat in het debat met Londen”.

“Maar is dit afstraffen van de ‘verloren zoon’ wellicht een Pyrrusoverwinning? Dat vraag ik mij steeds meer af. Want het vrije verkeer van personen, dus de open grenzen van de EU, staan intussen overal ter discussie en niet alleen aan de overkant van het Kanaal. ‘Wij vinden het Britse EU-lidmaatschap verschrikkelijk belangrijk’, zegt Rutte keer op keer. Maar waarom sturen wij hen dan keer op keer met lege handen naar huis? Dat zijn vragen die mij op het einde van 2018 wel bezig houden.”

Wat zijn de andere toppers van 2018?

De totstandkoming van de zogenaamde Hanze-coalitie is voor Jan Werts, dé gebeurtenis van 2018. “Dit wordt het belangrijkste initiatief dat Nederland dit decennium in de EU neemt. Acht noordelijke gelijk denkende EU-landen gaan samen opereren. Alles draait om onze positie in de EU als grootste van de kleinere landen na het wegvallen van het VK. Het eerste succes is al binnen: er komt toch geen stabilisatiefonds om op onze kosten de zwakke eurolanden op de been te houden, zoals Frankrijk graag wilde”.

“Soms denk ik dat de dagen van minister Joseph Luns terug keren. Die zette zich begin jaren zestig af tegen president De Gaulle omdat die de Britten niet wilde toelaten tot de EU. Nu blokkeert Rutte samen met minister Hoekstra (Financiën) president Macron, die dat echt niet leuk vindt”.

“Verder was 2018 het jaar waarin premier Rutte is bekeerd van eurokritisch tot ijverig bemiddelaar binnen de Europese Raad, met uitzicht op het Europese voorzitterschap einde 2019. Het jaar waarin vicevoorzitter Frans Timmermans en Europarlementslid Bas Eickhout Spitzenkandidat werden, met uitzicht op de functie van fractievoorzitter in het Europees Parlement”.

Wanneer we met de Europese verkiezingen in aantocht de balans van de afgelopen jaren opmaken lijkt het tij van de euroscepsis te zijn gekeerd. Duidelijke ontwikkelingen richting meer Europese integratie zijn echter ook nauwelijks te bespeuren.

Werts: “De Frans-Duitse as waarom de EU traditioneel draait, komt alsmaar niet op gang. President Macron heeft wel ambitie. Hij bepleit behalve genoemd stabilisatiefonds een Europees leger en een taks op Google en andere internetgiganten. Bondskanselier Merkel mist thuis echter de ruimte om in te haken. Even gesteld dat zij dit zelf wil, wat ik ook nog wel betwijfel.”

De eindstreep voor de Europese Commissie en het Parlement is in zicht. Wat kunnen we op korte termijn nog verwachten?

“Destijds zijn de nationale grenzen afgeschaft zonder tegelijk via ‘Schengen’ betrouwbare buitengrenzen te vestigen. Volgens de Europese Commissie ontbreken daar maar liefst 10.000 grensbewakers. Die enorme en onvergeeflijke weeffout droeg ertoe bij dat een migrantenstroom op gang kwam. De oorlog in Syrië was daarvoor mijn inziens niet de enige reden.”

“Al drie jaar duren nu de ruzies over migratie tussen enerzijds Hongarije samen met de andere Visegrad-landen en anderzijds de EU-27 en bovendien tussen Italië, Spanje en Malta en de EU-27. Zo’n conflict vergalt het vertrouwen tussen de hoofdsteden. Alles draait om de vraag waar de migranten opgevangen moeten worden. In het land waar zij de EU binnenkomen, zoals de bestaande regeling vereist? Of verplicht pondsgewijs verdeeld over de EU-27? Ik voorzie daarover zelfs in de loop van 2019 geen compromis.”

De Europese verkiezingen van mei 2019 zullen voor het eerst in de geschiedenis het stempel van een referendum voor of tegen Brussel dragen, aldus Werts. “De eurosceptische partijen gaan het migratiebeleid met de open grenzen volop aanvallen. Immigratie is in 22 van de 27 EU-landen bij de bevolking de belangrijkste kopzorg, aldus een peiling in opdracht van Europese Commissie. In de vijf andere landen is dat terrorisme, dat samenhangt met migratie. Ik voorzie dat de traditionele middenpartijen het tegen die achtergrond dan moeilijk krijgen. Uiteindelijk behouden zij in Straatsburg wel hun royale meerderheid. Maar de eurosceptische oppositie wordt vanaf volgend jaar daar voelbaar en dat is nieuw. Deze verkiezingsstrijd zal wél bijdragen aan de creatie van een politiek democratisch Europa met voor en tegenstanders die elkaar betwisten. Daarom verwacht ik meer kiezers dan vorige keren”.

Hoe zal de aftredende Commissie-Juncker herinnerd worden?

“De Commissie-Juncker deed wat zij kon. Superslimme Juncker gaf de belangrijke portefeuilles aan kleinere landen, met de grotere landen als vicevoorzitters. Zo werd iedereen belangrijk. Dat unieke systeem functioneert. Dankzij vicevoorzitter Timmermans kwamen er bovendien vier jaar achtereen geen onnodige voorstellen die burgerij en bedrijfsleven van de EU zouden vervreemden”.

“Als erfenis laten Juncker en consorten wel de brexit en de migratiecrisis na. Dat valt de Commissie echter niet aan te rekenen. Wel beloofde Juncker bij zijn komst een ‘politieke Commissie’, dus met een eigen programma. Dat laatste is helemaal mislukt. Want de Europese Raad van regeringsleiders is nog altijd de echte spelbepaler en dat zie ik niet meer veranderen.”

De euroscepsis lijkt op zijn retour…

“Inderdaad, nooit eerder deze eeuw was het Europese kiezerspubliek zo positief over de EU als vandaag, zo leert de jongste EU-barometer. In Brussel is daarvan echter weinig te merken. ‘Angela Merkel’s tovertruc: de pauzeknop’, zo luidde mijn analyse van 6 juli 2016, dus alweer 2,5 jaar geleden. Sindsdien is er nog nauwelijks een besluit van groot belang genomen. Europa blijft een project van kleine stapjes, wat ik overigens niet verkeerd vind”.

“Bovendien, zo is al enige tijd mijn opinie, blijkt nu dat de opbouw van een Verenigd Europa vrijwel af is. De EU richt zich beter op consolidatie van het bereikte (de gezamenlijke euro, de uniforme markt, Schengen, het buitenlands beleid) dan weer valse vergezichten te beloven. De genoemde ambitieuze Franse plannen vereisen consensus in de Europese Raad, maar daarop is totaal geen zicht. Vanuit Nederland gezien is dat geen probleem. Want wat Macron voorstelt is niet in ons belang, zegt de regering terecht.”