Europa bergt hervormingsplannen op

Bron: Foto Raad van de EU.

Na een urenlang debat volop tevreden over de bijval van de EU voor haar aanpakken van Rusland na de aanslag op Sergej Skripal verlaat Prime Minister Theresa May de lentetop in Brussel. Foto Raad van de EU.

De Europese Raad van 22 en 23 maart behandelde een reeks kwesties en dat verliep onder dubbele spanning. De leiders bleken over vrijwel alles onderling verdeeld. Zij moesten het bovendien opnemen tegen tegelijk de Verenigde Staten, Rusland, Turkije en het uittredende Verenigd Koninkrijk. Die dubbele uitdaging was te veel.

Er waren drie toppen: een normale Europese Raad, een top van de negentien landen met de euro en een EU-27 Brexit top, dus zonder het Verenigd Koninkrijk. Deze trias begint gewoonte te worden en weerspiegelt het onrustige klimaat waarin de EU vandaag functioneert.

Uitstel. Dat woord zal vallen in de Europese Raad van 28 en 29 juni, de laatste vergadering die nog wetgeving kan uitlokken voordat de Commissie en het Europees Parlement volgend jaar aftreden. Verschil van inzicht tussen Frankrijk en Duitsland speelt hier een belangrijke rol.

Zie bovendien het nieuwe fenomeen ‘Sneeuwwitje (lees: Nederland als initiatiefnemer) en de Zeven Dwergen’. Zeven kleinere noordelijke landen die als blok ageren tegen nieuwe financiële transfers naar zwakke eurobroeders en tegen meer geld voor de begroting van Europa.

Deze groep van acht landen via Oostenrijk inmiddels aangegroeid tot negen, krijgt veel aandacht in de internationale media. Zij denken dat Nederland de klassieke oppositierol van het Verenigd Koninkrijk als derde ‘supermacht’ (na Duitsland en Frankrijk) wil overnemen. Een andere tegenslag voor de ambitieuze president Emmanuel Macron is dat in Italië de euro-sceptische partijen de verkiezingen hebben gewonnen.

‘Ik wil terug naar de tijd toen president Mitterrand en kanselier Kohl Europa beheersten’, verklaarde de Franse president onlangs. ‘Maar dat is echt verleden tijd. De EU omvat nu dubbel zoveel landen die zich bovendien niet langer de les laten lezen. Veel regeringen willen minder “Brussel” en meer nationale soevereiniteit’, aldus de Duitse krant Die Welt van 23 maart.

In haar beschouwing over ‘Merkels Macron Dilemma’ wijst de krant er wel op dat Frankrijk met zijn pro-Europese ambities niet alleen staat.

Achter Macron staan Griekenland, Italië, Portugal, Spanje en Cyprus. Bovendien in diepste wezen eveneens onze regerende SPD- sociaaldemocraten’, aldus de krant. Echter: ‘Dat Frankrijk en Duitsland alles beslissen, die tijd is echt voorbij. Anderzijds gebeurt er niets zo lang Berlijn en Parijs het daarover niet eens zijn’.

Het uitstel van de beloofde hervormingen tekende zich al op 12 maart af. Die dag kozen de ministers van Financiën van de Eurozone er voor hun besluitvorming om te zetten in een ‘oriënteringsdebat’. Ter discussie ligt onder andere de invoering van Europese garanties voor spaarders zodra grote banken omvallen. Toen al bleek dat Frankrijk en Duitsland verschillend aankijken tegen zo’n verdieping van de eurozone.

Erg verrassend is dat eigenlijk niet. Want de half maart aangetreden regering Merkel IV heeft dezelfde politieke samenstelling als Merkel III, de coalitie die evenmin spoorde met de Franse opvattingen.

Maakt het dan geen enorm verschil dat de bazige en zuinige Wolfgang Schäuble (CDU) op Financiën plaats maakte voor de socialist Olaf Scholz? Bij zijn aantreden heeft de voormalige burgemeester van Hamburg betoogt geen tekort op zijn begroting te accepteren.

Dat was exact ook zo bij zijn voorganger. ‘Schuld afbouwen staat voor mij nu voorop’, aldus Scholz in de Bondsdag. De SPD-er keerde zich tegen de Duitse vakbeweging die de overheid royaler wil laten spenderen. Verder verklaarde Scholz ‘dat Duitsland niet klaar staat om alle Europese problemen op te lossen’. ‘Dit is Schäuble onder een andere naam’, ga je dan denken.

Even terug in de tijd. Hervormingen rond de gevoelige euro kwamen tijdens de Griekse crisis (2010-2012) pas tot stand in nachtelijk beraad onder druk van onrustige financiële markten. Die druk ontbreekt vandaag. Dat maakt hervorming van de eurozone nu héél moeilijk. Eigenlijk ligt dit project al stil sedert 26 juli 2012. In Londen kondigde Mario Draghi, president van de Europese Centrale Bank, toen zijn verlossende miljardenkredieten aan. Sindsdien leunen de politieke leiders unaniem opgelucht achterover. Waarom zou dat binnenkort veranderen?

Toch verwachten insiders dat de Europese leiders in juni besluiten tot versterking van de bankenunie en de omzetting van het Europees Stabiliteitsmechanisme (ESM) in een Europees Monetair Fonds (EMF). ‘Daar ga ik dan ook voor’, aldus de voorzitter van de Europese Raad, Donald Tusk na afloop van de traditionele lentetop in Brussel.

Het ESM is het fonds dat destijds Griekenland en de andere zwakke eurobroeders redde. Daarin zit een leencapaciteit van 500 miljard euro. De omzetting van ESM naar EMF is vooral een Duits idee. De creatie van het beoogde ‘Europese IMF’ moet de rol van het wereldwijde IMF verminderen. Kanselier Angela Merkel en President Emmanuel Macron maken voor de finale afwikkeling binnenkort plannen, zo beloofden zij de lentetop in Brussel.

Zodra een crisis losbarst wil Berlijn via dat nieuwe EMF weer met mammoetkredieten bijsturen. Maar wél anders dan voorheen. Tot nu toe trad bij zo’n reddingsoperatie (zie Griekenland) een trojka op. Die bestaat uit de Europese Commissie, het wereldwijde IMF en de Europese Centrale Bank (ECB). Duitsland wil de rol van de Commissie en het IMF beperken en de invloed van de Europese naties versterken.

Het IMF heeft al laten weten een verzwakte rol zelfs graag te accepteren.

De inzet is nu dat in juni de Europese Raad aan de ministers van Financiën en het Europees Parlement vraagt om versterking van de bankenunie en het ESM om te zetten in wetgeving nog voor de lente van volgend jaar.

Het kort houden van de Europese Commissie heeft onder meer te maken met de politieke rol die het team Juncker/Timmermans claimt. Daardoor komt haar functie als neutrale scheidsrechter tussen de 28 EU-regeringen in gevaar. ‘Gênant is het te zien hoe de Commissie als politiek orgaan Frankrijk en Italië verschillend behandelt als het gaat om de limiet van drie procent tekort. Zo vervalst de Commissie de officiële spelregels’, aldus minister-president Marc Rutte in een interview met dagblad Le Monde op 22 maart.

Het gebeurt zelden dat een regeringsleider, let wel via de media, de Commissie zo om de oren slaat. Hier blijkt dat Nederland achter de Duitse benadering staat. Dat is een koerswijziging. Regering en Tweede Kamer steunen traditioneel de Commissie als bolwerk om Duitsland en Frankrijk in toom te houden.

Fundamenteel verschillend denken Duitsland en Frankrijk over de creatie van een extra mammoetfonds ter versterking van de eurozone. Merkel kan zo’n fonds accepteren mits het hervormingen mag afdwingen bij landen die voortdurend uit de pas lopen, zoals Italië. Ierland is destijds op die basis prima geholpen. Macron daarentegen ziet het fonds als een ruggensteun voor regeringen met een wankele begroting, zoals weer Italië. In zijn benadering helpt het fonds die landen hun huishoudboekje met geld van andere landen op orde te brengen.

Zo’n ‘transferunie’ is voor de Duitsers en genoemd noordelijk blok een nachtmerrie. Daar beginnen die landen niet aan. De vraag is nu of Macron en Merkel nog een compromis hierover bedenken.

Vorig jaar was nog de verwachting dat zo’n compromis het vastgelopen debat over de eurozone zou lostrekken. Het was slechts wachten op de nieuwe pro-Europese regeringen in Parijs en Berlijn. Het debat leert nu ‘dat de opvattingen van de lidstaten over de toekomst van de EMU en in het bijzonder de begrotingscapaciteit nog ver uit elkaar liggen’.

Rutte schrijft verder de Tweede Kamer dat de landen met de euro in minstens drie groepen uiteenvallen als de euro ter sprake komt. De premier betoogt dat elk land zelf zijn eigen begroting beter op orde houdt. ‘Een extra fonds om de eurozone stormbestendig te maken is dan overbodig’.

President Donald Trump heeft de Europese Raad in de tang. Europa mag slechts tot 1 mei onderhandelen over dreigende Amerikaanse heffingen op ons staal (25 procent) en aluminium (10 procent). Amerika worstelt met een gigantisch handelstekort en wil de werkgelegenheid daar beschermen.

Zulke conflicten wist de EU in het verleden met tijd rekken en uitstellen te verzachten. Europa weigert nu ‘met het Amerikaans pistool tegen het hoofd’ met Washington te onderhandelen. Echter zonder dispensatie gaan de heffingen op 1 mei in. De EU onderhandelt hier als blok via de Commissie. Gaan de heffingen door, dan kondigt de EU vergelijkbare heffingen af op Amerikaanse producten. Dan breekt de gevreesde handelsoorlog los. Tussen China en de VS is zo’n conflict met wederzijdse heffingen al begonnen.

Is het de Europese leiders wel duidelijk dat president Trump hier een punt heeft? Onder andere het Financieel Dagblad noteert dat bijvoorbeeld Europa de invoer van Amerikaanse auto’s met tien procent belast, terwijl Europese auto’s in Amerika slechts 2,5 procent invoerrechten kosten. ‘Dramatischer nog zijn onze heffingen op Amerikaanse landbouwproducten’. Dat de EU hierover deze maand al meteen toegevingen kan doen is echter uitgesloten.

Ook hier zitten Frankrijk en Duitsland niet op dezelfde lijn. Macron weigert toegevingen. Merkel daarentegen hoopt via soepel optreden de Duitse positie van mammoet-exportland te behouden. Hoe escalatie hier te vermijden? Bij zijn komst schrapte Trump het beoogde omvangrijke TTIP, het VS-EU vrijhandelsverdrag. Het beste zou nu zijn als partijen snel kiezen voor een sterk afgeslankt TTIP, waarin beide handelsblokken toegevingen doen.

Nooit eerder is het vertoond dat de Europese Raad zich tegelijk heftig moet verweren tegen de VS én Rusland. Uitwijzingen zo omvangrijk als sedert de Koude oorlog ongekend zijn het antwoord op de aanslag op de Russische spion Sergej Skripal en zijn dochter in het Britse Salisbury. Solidariteit met de Britten brengt een actie op gang van de VS/EU/Canada/Oekraïne/Australië en de NAVO die meer dan honderd diplomaten (waarvan twee uit Den Haag) retour Moskou sturen. Eerder had het VK er al 23 weggestuurd.

Probleem is wel dat er geen hard bewijs is dat het Kremlin achter de aanslag zit die met Russisch gas is gepleegd. Volgens het VK en de Europese Raad is dit ‘zeer waarschijnlijk’. Zij zitten vooral in de maag met het gebruik van de wereldwijd verboden chemische wapens. De aanslag zou volgens andere bronnen bedoeld zijn als wraak omdat de Rus voor de Britten ging spionneren.

Een reeks EU-landen doet om uiteenlopende redenen niet mee aan de uitwijzingen. Het gaat om Bulgarije, Cyprus, Griekenland, Luxemburg, Oostenrijk, Malta, Portugal en Slovakia. Sommige van die landen nemen andere maatregelen. Evenals België heeft ook Italië lang geaarzeld, aldus de Corriere della Serra van 23 maart. Die regeringen willen de kwestie niet op de spits drijven. Zo toont de EU haar verdeeldheid. De veroordeling hield de leiders dan ook vier uur bezig. Intussen reageert het Kremlin met qua aantallen vergelijkbare uitwijzingen.

Na de voor de EU beledigende Brexit is prime minister Theresa May uitgesproken happy met de onverwacht grote steun van het continent. Met het oog op de komende Brexit betogen nu pro-Europese media als de Financial Times en The Independent dat de Britten niet zonder Europa kunnen, noch omgekeerd.

In drieën valt de EU-28 uiteen zodra het voorstel van de Commissie om belasting te heffen op 150 grote Amerikaanse, Aziatische en Europese internetbedrijven aan de orde komt. Het gaat om (slechts) drie procent omzetbelasting. Hiervoor is echter de instemming van alle regeringen vereist. Die ontbreekt totaal. De vraag is daarom of Google, Facebook, Apple, Airbnb, Uber en andere giganten (omzet boven 750 miljard, waarvan minimaal 50 miljard in de EU) voorlopig iets te vrezen hebben.

Het voorstel zal jaarlijks vijf miljard opleveren en heeft de steun van Duitsland, Frankrijk, het VK, Spanje, Estland en het Europees Parlement. Hun motivering: de bedrijven in de EU betalen gemiddeld 23 procent van hun winst aan belasting. Terwijl de digitale sector via loopholes met 9,5 procent wegkomt. Dat is niet eerlijk.

Tegenover de genoemde voorstanders staan Luxemburg, Ierland, Malta die hun Amerikaanse vestigingen koesteren. Deze landen zijn dus tegen. Ook is er een groep met onder andere Nederland, Denemarken, Zweden die zich verschuilt achter de wereldwijde OESO, de club van rijke industriestaten, die zoiets effectiever zou kunnen regelen. Volgens een insider weten deze dwarsliggers dat de OESO Amerika nooit zal aanpakken.

Tijdens het debat krabbelde kanselier Merkel wat terug. Zij vroeg of het, gezien de Trans-Atlantische spanningen, niet beter is de kwestie even op te schorten. Het ziet er kortom niet naar uit dat de ‘Google-taks’ er voorlopig komt. Hetzelfde geldt voor de beoogde uniforme berekening van de winstbelasting voor grotere bedrijven. Ook daar blokkeren enkele regeringen die daar belang bij hebben (Ierland, Luxemburg) het beraad.

Niets is bereikt bij de top EU-Turkije, voorbereid door de Europese Raad, gehouden in het Bulgaarse Varna. President Recep Tayyip Erdogan en anderzijds de voorzitters Tusk en Juncker spraken elkaar zonder enig resultaat. Belangrijk twistpunt is de machtsgreep van Erdogan met 50.000 arrestaties.

De Turkse president zegt dat dit wel moest om aan de staatsgreep van juli 2016 te ontsnappen. Verder veroordeelt de EU de jacht op de Koerden in en buiten Turkije Erdogan beschuldigt de EU er van het beloofde visumvrij reizen op de lange baan te schuiven.

De EU erkent wel dat Turkije de afgelopen twee jaar de enorme vluchtelingen en migrantenstroom met succes heeft gestopt en dit in ruil voor zes miljard steun. Waarop Erdogan klaagt daarvan nog maar 1,8 miljard steun voor de opvang in zijn land te hebben ontvangen.

‘Wij hebben geen enkel compromis bereikt’, zei Tusk in Varna volgens persbureau AFP. ‘Wij besloten de dialoog niettemin voort te zetten’. Intussen liggen de toetredingsonderhandelingen met Ankara vrijwel stil, waarover Erdogan zich beklaagde. Om te beginnen wil hij een verbeterde douane-unie.

Intern twisten de EU-landen nu er over wie de openstaande tranche van nog drie miljard aan Ankara gaat overmaken. ‘Die is helemaal rekening EU-begroting’ zeggen de zuinige landen, waaronder Nederland. Frankrijk wijst er op dat dan niets meer over is voor de Afrikaanse vluchtelingen en migranten. Merkel suggereert een compromis: de EU betaalt de helft en de EU-28 hoofdsteden eveneens.

Dit was de zoveelste besluiteloze Europese Raad. De Ministerraad Algemene Zaken had Rusland namelijk al eerder veroordeeld. Afwachten nu of Frankrijk en Duitsland komende maanden tot vernieuwende voorstellen komen. Dat zou kunnen. Het minste is wel dat de Europese Raad in juni de Raad van Ministers en het Europees Parlement opdraagt de eurozone nog dit jaar beperkt uit te bouwen.

Diverse andere genoemde ambities plus een versneld klimaatbeleid, de migratiepolitiek, verbeterde Schengengrensbewaking en de financiering van de EU na 2020, worden dan verschoven. Vanaf komende jaarwisseling ligt de Europese Raad grotendeels stil. De Brexit-onderhandelingen zijn dan hét topic aangezien op 29 maart 2019 het Britse lidmaatschap automatisch eindigt. Nu Londen geen douane-unie wil, bevestigden de leiders hun inzet: ‘een evenwichtige, ambitieuze en brede handelsovereenkomst’ (meer details in de vorige analyse).

Volgend voorjaar zijn er Europese verkiezingen gevolgd door het definitieve vertrek van de Commissie Juncker, van voorzitter Tusk en van ECB-president Draghi. De nationale leiders zijn dan maandenlang bezig met het verdelen van de topposten. Die operatie komt neer op de creatie van een nieuw machtsevenwicht tussen de 27 hoofdsteden. Pas daarna (lees 2020) komt de beleidsvorming weer op gang, tenzij crisissituaties zich voordoen.

De perfecte samenvatting van het voorgaande komt van Juncker als Commissievoorzitter, op 23 maart genoteerd door de Financial Times. ‘In maart besluiten wij als Europese Raad vaak onze hete kwesties door te schuiven naar de vergadering van juni. Dan zeggen wij er in oktober liever op terug te komen. Daarna hoor je er niets meer van!’.

Inderdaad, zo ongeveer gaat het toch wel vaak. Vorige zomer was het beslist de bedoeling dat deze lentetop spijkers met koppen ging slaan. Zie onze analyse van 5 juli 2017: Acht uitdagende projecten voor Europa.

De consensus over het uitstel van diverse projecten is in de Europese Raad als politiek hoogste orgaan in een goede sfeer harmonieus tot stand gekomen. Voor- en tegenstanders gingen elkaar beslist niet te lijf, ook niet in vorige vergaderingen. Dit wijst er op dat de Europese hoofdsteden niet toe zijn aan meer Europa.

Ten slotte een voetnoot. Voorzitter Juncker heeft de top van zijn Europese Volkspartij (EPP) gedreigd te vertrekken als het Europees Parlement het aftreden eist van de nieuwe secretaris-generaal Martin Selmayr. Die werd via een ‘flitsbenoeming’ geparachuteerd tot Commissie-SG, de baas van 33.000 Europese functionarissen.

Het Europees Parlement windt zich daarover nogal op. Zowel kanselier Merkel als president Macron steunen de onverwachte benoeming, zo bleek in de marge van de Europese Raad. Niemand betwist dan ook de capaciteiten van Selmayr, hoewel zijn bazige omgangsvormen verzet uitlokken. Hopelijk loopt deze door het parlement nogal opgeblazen machtsstrijd met Brussel met een sisser af.