Informateur als 'Deus ex machina'

(In)formaties kunnen vastlopen, daarvan zijn vele voorbeelden. In 1977 liep na maanden de poging stuk een tweede kabinet-Den Uyl (PvdA-CDA-D66) te vormen, in 2003 strandde na kortere tijd de vorming van een kabinet van CDA en PvdA en in 2010 was er een mislukte poging tot formatie van Paars-Plus.

Slechts zelden was er echter sprake van een dreigende impasse. Dat was enigszins zo bij de aanvang van de formatie in 1972-1973, toen links (PvdA, PPR en D'66) weigerde te onderhandelen met de christendemocraten en een centrumrechts kabinet nauwelijks levensvatbaar leek. Staatsraad Marinus Ruppert moest toen de mogelijkheden in kaart brengen. Hij effende de weg voor formateur Burger, die direct aanstuurde op een kabinet-Den Uyl.

In 1994 zorgden het mislopen van de onderhandelingen tussen PvdA, VVD en D66 bijna voor een impasse. Het was toen (al) Herman Tjeenk Willink, als toenmalig Eerste Kamervoorzitter, die moest onderzoeken of er een uitweg was. Zijn voorstel een VVD-informateur te benoemen, werd evenwel niet opgevolgd. Het was Wim Kok die alsnog de weg naar Paars forceerde.

De formatie van 2010 was complex door het geringe aantal mogelijkheden en door de afkeer bij met name het CDA van samenwerking met de PVV. Toen was Tjeenk Willink als vicepresident van de Raad van State wel degene die de weg opende voor een minderheidskabinet met gedoogsteun van de PVV. Eerder was de door hem als informateur voorgestelde formatie van Paars Plus stuk gelopen.

Bij allerlei eerdere tijdelijke crises in de formatie ging het vooral om het wegnemen van 'hobbels', zoals weerstand tegen een kandidaat-premier of problemen bij het vinden van kandidaat-ministers. Dat was vaak succesvol (Beel in 1959, 1963 en 1967, Albeda/Van Agt in 1973), al wilde dat niet zeggen (zoals in 1977 met Verdam en Vrolijk) dat de formatie zelf uiteindelijk slaagde.

Elder statesmen waren minder vaak direct bij formaties betrokken, dan mogelijk gedacht. In 1926 was Cort van der Linden even in beeld als formateur, maar hij bedankte voor de eer. Bij moeilijke formaties werden wel soms ministers van staat ingeschakeld, vaak indirect en soms, zoals Ruud Lubbers in 2010, direct.

Opmerkelijk is overigens dat in de gehele parlementaire geschiedenis alleen Mackay (1868), Beel (1963, 1966 en 1967), Scholten (1982) en Tjeenk Willink (2010) als vicepresidenten direct bij de formatie betrokken waren. Het wachten is op Piet-Hein Donner als 'deus ex machina'.