Poolse dilemma’s in Trumps wereld

Małgorzata Bos-Karczewska is econoom, publicist, voormalig buitenland correspondent van de Poolse media, te volgen op Twitter @BosKarczewska

‘Make America Great Again’ van president Trump en ‘Global Britain’ van Theresa May schokken de westerse wereld. Nationale belangen worden boven liberale waarden gesteld. Koren op de molen voor rechtse populisten en nationalistische leiders in Centraal Europa.

“We kregen van de hoogste plaats in de wereld toestemming om onszelf op de eerste plaats te zetten. Het is een groot ding, een grote vrijheid en een groot cadeau” zei de Hongaarse premier Viktor Orban. Eerder luidde hij het einde in van een ‘liberal non-democracy’ .

Orban ziet het als een vrijbrief om het land af te grenzen en de democratie te beknotten ten einde Hongarije sterk te maken. In Polen krijgt Jarosław Kaczyński, de voorzitter van de regeringspartij PiS, wind in de zeilen met zijn nationalistische koers. “De democratie heeft gewonnen tegen de liberale propaganda” zei de Poolse premier Beata Szydło. Maar het Poolse feestje wordt wel bedorven door een zware geopolitieke schaduw van Poetin.

Gedeelde belangen

“At the bedrock of our politics will be a total allegiance to the United States of America”. Deze woorden van Trump luiden het einde in van de Westerse liberale consensus en ondermijnen het naoorlogse multilateralisme met haar instituties zoals de NAVO en de WTO.

Een bazaar van bilaterale deals ligt in het verschiet. Britse premier May bezocht als eerste westerse leider Washington. De Poolse president Andrzej Duda hoopt zijn geestverwant Donald Trump in juli dit jaar te verwelkomen. De gedeelde belangen staan voorop: immigratie en soevereiniteit, oftewel ‘Poland first’ en ‘America first’. Met deze boodschap gaat de buitenlandadviseur van de president van Polen begin februari naar Washington.

“Polen en de Verenigde Staten zijn partners; wat er ook gebeurt, we kunnen op elkaar rekenen” stelde premier Szydło op de dag van de inauguratie van Trump. Polen bedrijft realpolitik en wil bilateraal zaken doen, vooral om zich tegen Rusland te beschermen. Het land besteedt 2% van BBP aan defensie en voldoet daarmee aan Trumps NAVO-criterium. Warschau vertrouwt op Trumps persoonlijke toezegging Polen te gaan beschermen.

Het VK (de zesde militaire macht ter wereld, met nucleair arsenaal) kan ook een handje helpen. Sinds vorig jaar zijn beide landen strategische partners in Europa, met o.a. een nauwere bilaterale defensie samenwerking. "Ik ben vastbesloten dat Brexit onze relatie met Polen niet zal verzwakken - eerder zal het dienen als een katalysator om deze te versterken", aldus premier May.

Geopolitiek

Onzekerheid en risico’s zijn er wel. In het machtsspel in de driehoek de VS, China en Rusland vrezen Oekraine, de Baltische staten en ook Polen voor ‘collateral damage’. Poetin wil de invloedsfeer in Centraal- en Oost-Europa en het Balkan vergroten; liefst Polen isoleren, de EU verdelen en de NAVO verzwakken. De lakmoesproef voor Polen wordt of de Amerikaanse antiraket-installatie in het noorden van Polen dit jaar wordt afgebouwd. Intussen vreest Warschau voor anti-Amerikaanse ressentimenten in Europa.

Deze geopolitieke zorgen van Polen zijn publiek geheim. Het ligt voor de hand dat Polen op meerdere paarden gaat wedden: op de VS, het VK en de NAVO- en EU-partners. Een West-Europese defensiepijler? “We willen het er graag over hebben maar de landen moeten niet uit wrok tegen de VS handelen, maar op basis van gedeelde belangen en erkenning van bedreiging uit Rusland en Midden-Oosten”, aldus de Poolse minister van Europese Zaken Konrad Szymański.

De EU

Met ‘America first’, Brexit , de immigratiedruk en dreiging van terrorisme en cyberaanvallen is de urgentie groot om de Unie bij elkaar te houden. De omvang van deze uitdagingen overstijgt de kracht van een enkele staat. Landen kunnen tegen elkaar uitgespeeld worden. Het zou logisch zijn voor Polen om de EU als rots in de branding te zien. Polen ontvangt in de periode 2014-2020 liefst 73 mld euro (is de grootse netto-ontvanger); zo’n 80% van de bevolking spreekt zich ook uit voor de EU.

Tsja, maar de vraag is voor welke unie. Volgens Warschau bevindt de EU zich onder meer door Brexit in een fase van desintegratie; de oplossing is een unie van nationale staten. Polen wil op gelijke voet behandeld worden en niet ‘overruled’ worden door Duitsland en diens partners. Daartoe wil Polen ook een verdragsherziening.

Polen voert een onverantwoord buitenlands beleid en een gevaarlijke spel, roepen de oppositie en kritische media. Het land verwijdert zich van Duitsland, en heeft ruzie met Frankrijk. Als enige vriend resteert, na het vertrek van het VK, Hongarije.

Merkel

Begin februari (waarschijnlijk op 7 februari a.s.) komt bondskanselier Angela Merkel naar Warschau om onder andere met Jarosław Kaczyński te spreken. Haar belangrijkste opgave is: hoe maak je de EU bestendig in de Trumps wereld? Zonder een gedeelde visie op immigratie, veiligheid en flexibiliteit kom je niet verder.

Polen is, samen met Hongarije, een voorbeeld van een lidstaat met botsende belangen en zelfs visies op Europa. Uit strategische overwegingen en verantwoordelijkheidsbesef zoekt Merkel Polen op en wijst Franse voorstellen voor een Europa van twee snelheden van de hand. Maar de bilaterale relaties zijn afgelopen jaar bekoeld. Voor Kaczyński is Duitsland een hegemoon in de EU. Hij vindt dat Duitsland moet bewegen en dat de Duitse media hun kritiek op Polen moeten matigen.

Hopelijk is Kaczyński bereid zijn anti-Duitse ressentimenten weg te steken. Maar welke list bedenkt Merkel? Zullen de argumenten dat de weg van Amerikaanse troepen via Duitsland naar Polen loopt en dat het hoofdkwartier van de VS troepen die Polen moeten beschermen in Duitsland ligt, afdoende zijn?

Rule of law

De vraag is hoe het verder gaat met het ‘rule-of-law’ procedure van de Europese Commissie en zorgen van het Europees Parlement. Minister Szymański spreekt met afkeuring over deze kwestie als “schuim dat af en toe boven Brussel hangt”. Polen ziet het als inmenging in de Poolse nationale kwestie.

Eind februari verloopt de termijn die de Europese Commissie aan Polen heeft gesteld. Maar waarschijnlijk is er weinig animo onder de lidstaten om in deze turbulente tijden de artikel 7 procedure te starten. Dat zou bij de verkiezingen in Frankrijk en Duitsland rechtse populisten in de kaart spelen. Door Trumps toedoen staan meer dan ooit nationale belangen voorop.