N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Hoe de rechtsstaat in Polen wordt ontmanteld
Małgorzata Bos-Karczewska is econoom, publicist en hoofdredacteur van de website Polonia.nl
De conservatieve partij PiS bouwt al meer dan een jaar met een antiliberale, nationalistische koers Polen om. Van de instituties tot de rechtsorde. De regeringspartij PiS wil een ‘normale’ democratie in Polen. Van fatsoenlijke raadpleging en parlementair debat is geen sprake, en de Grondwet wordt slinks geamendeerd. Is Polen nog een parlementaire democratie?
Met de dubbele overwinning in 2015 in de presidentiële en parlementaire verkiezingen, lukt het Recht en Rechtvaardigheid (PiS) eindelijk het land in eigen hand te nemen. De uitvoerende macht (Raad van Ministers, de president) en wetgevende macht (de Sejm en de Senaat) zijn in handen van deze partij. Van de trias politica blijft de rechterlijke macht over.
De rechterlijke macht
Hoe cruciaal de rechterlijke macht is, leerde PiS in 2005-2007 toen de partij aan de macht was en tevergeefs trachtte een morele revolutie door te voeren. Toen zat het Constitutionele Hof de uitvoerende macht vaak dwars.
De strijd om de rechterlijke macht begon in november 2015 met het overhevelen van het ambt van procureur-generaal aan de minister van Justitie en het verlenen van vergaande bevoegdheden aan de politie.
De strijd om het Constitutionele Hof duurde één jaar. Het lukte PiS stap voor stap het Hof effectief te verlammen. Het functioneren van het Hof en de wijze van procederen is bijgesteld door een zestal reparatie wetten met daarin zeer gedetailleerde bepalingen over benoemingen van rechters, de voorzitter, het minimumaantal rechters dat bij een zaak betrokken moet zijn, en de volgorde van behandeling van zaken.
De inzet van deze treiteroorlog was om zoveel mogelijk PiS-rechters in het Hof te krijgen en een eigen voorzitter als opvolger van de in medio december 2016 aftredende voorzitter Andrzej Rzepliński te benoemen. De drie tussentijds in 2016 benoemde PiS-rechters brachten ‘dissending opinions’ uit en kwamen zelfs niet naar de algemene zittingen opdagen.
Aanmaningen uit Brussel hebben geen gevolg gehad. De nieuwe voorzitter van het Hof is in december door de president Andrzej Duda beëdigd. Het Hof telt nu 15 rechters: acht oude en zeven PiS-rechters waarvan drie niet rechtsgeldig in december 2015 door de Sejm zijn benoemd en door de president zijn beëdigd.
De kans is reëel dat de twee uitspraken van het Hof in de oude samenstelling over de wetten inzake het Hof, nietig verklaard worden. Premier Beata Szydło weigerde namelijk de uitspraken van het Hof te publiceren. Dit is in strijd met art. 190 van de Grondwet – de uitspraken hebben algemeen verbindende rechtskracht en zijn onaantastbaar.
De rechten van de mens
Volgens de Poolse ombudsman Adam Bodnar worden vrijheden en de rechten van de mens ernstig bedreigd. Het belangrijkste gevaar ligt in de ondermijning van de onafhankelijkheid van het Constitutioneel Hof en de verlamming van zijn werkzaamheden. Ook een aantal van ingevoerde wetten kan leiden tot beperking van rechten, zoals wetgeving met betrekking tot controle van het privéleven van burgers door politie, bescherming van persoonsgegevens, persvrijheid, eigendomsrechten en de vrijheid van vergadering. Deze wetten staan op gespannen voet met de Grondwet en waren in 2016 ter toetsing aan het Hof voorgelegd. Bij het wegvallen van bescherming door het Hof, zijn de burgers aangewezen op rechtbanken.
De rechters
De strijd om de grondwettelijke controle verplaatst zich nu naar de rechters. Een aantal heeft reeds aangegeven de uitspraken van het Hof in huidige (PiS)-bezetting als niet rechtsgeldig te beschouwen. Het dreigement van Minister Zbigniew Ziobro van disciplinaire maatregelen staat haaks op het basisprincipe van de rechtsstaat, de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht. Per 6 januari jl. zijn disciplinaire maatregelen via wetgeving aangescherpt en is een plicht van openbare vermogensverklaringen van rechters ingevoerd. Dat alles in naam van een herstel van de staat. Honderden rechters vertrekken nu met vervroegd pensioen; in hun plaats komen jongere, meer plooibare rechters.
De wetgevende macht - parlement
Het Lager Huis (de Sejm) is met de PiS-meerderheid een stemmachine geworden. In rap tempo worden er ook ‘s-nachts wetten doorheen gejaagd. De wetsvoorstellen worden ingediend door de PiS-fractie om tijdrovende consultaties te besparen. Van een inhoudelijk debat blijft bar weinig over, scheldpartijen en het schofferen van de oppositie zijn normaal. Twee oppositieleden kregen financiële boetes (voor overschrijding van de spreektijd á 550 euro of voor het voeren van discussie in plaats van het indienen van een procedurele vraag – eenmalige halvering van het maandsalaris van 2250 euro). De microfoon wordt geregeld uitgezet. Parlementaire obstructie (o.a. het indienen van talloze amendementen en procedurele vragen) is een teken van groeiende machteloosheid van de oppositie. Onder dergelijke omstandigheden is een vrije toegang van de parlementaire pers van cruciaal belang. Die wilde PiS medio december beperken. Dit heeft geleid tot een parlementaire crisis, die Polen nu in de greep houdt.
Parlementaire crisis: De PiS waakt het parlement en de oppositie de Grondwet De oppositie kondigde op 16 december jl. het einde parlementaire democratie aan, toen de begroting 2017 werd aangenomen zonder debat, uitsluitend door de PiS-fractie in een aparte zaal (zonder stemkastjes). De begrotingsbehandeling werd verplaatst nadat de gezamenlijke oppositie het podium in de plenaire zaal bleef blokkeren, om de terugkeer van een geschorste collega te eisen. Hij werd uitgesloten van de zitting wegens het nadrukkelijk vragen om een debat over de vrije media in de Sejm. Volgens de oppositie is de begroting illegaal, aangenomen in strijd met het Sejm-reglement en zelfs de Grondwet. Er zijn twijfels over het quorum en geldigheid van stemmen, en aan de oppositie en de pers is de toegang ontzegd. Kortom het was een PiS-partij vergadering. De oppositie eist dat opnieuw wordt gestemd. Om deze woorden kracht bij te zetten, houden de twee grootste oppositiefracties, het Burgerplatform en Nowoczesna (Modern), een sit-in in de plenaire zaal tot de volgende zitting op 11 januari. “De minderheid kan de meerderheid niet dwingen”, aldus Jarosław Kaczyński, de voorzitter van PiS. Zijn lezing is: de begrotingsbehandeling is conform het boekje gegaan, terwijl de oppositie handelde in strijd met parlementaire regels en de strafwet. Hij beschuldigde de oppositie zelfs van een “een poging tot putsch”. “Ze willen ons vernietigen”. Tot dit inzicht is Kaczyński gekomen na de gebeurtenissen in de nacht van 16 december jl.. Er vonden toen vreedzame anti-PiS protesten buiten het gebouw van de Sejm plaats, maar ook rellen en een handgemeen met de politie. Er loopt een onderzoek naar strafbare feiten (o.a. de blokkade van het podium in de plenaire zaal) met mogelijke gevolgen: het opleggen van financiële boetes en zelfs opheffing van de immuniteit. Volgens Kaczyński riepen de commerciële media die nacht burgers op om naar de Sejm te komen. Een mogelijke oplossing heeft hij al in petto: hun macht breken door middel van mededingingswetgeving. Dit voorval laat zien dat de parlementaire oppositie niet opgewassen is tegen een geraffineerde politieke strijd. Wel begint een besef te dagen dat de voornaamste taak van parlementaire oppositie is nu een legale herziening van de Grondwet (zonder de oppositie) te voorkomen. (De Poolse Grondwet kan volgens een betrekkelijk lichte procedure worden gewijzigd. Louter een 2/3 meerderheid is nodig van minimaal de helft van de Sejm-parlementariërs (230); de PiS-fractie telt 234 leden. In Nederland gaat een herziening van de Grondwet gepaard met de ontbinding van het parlement en nieuwe verkiezingen). De kieswet kan PiS makkelijk aanpassen, de gemeentelijke verkiezingen vinden in 2018 plaats en de parlementaire in 2019. |
De publieke opinie
De Polen zijn sterk verdeeld, 35% steunt onverminderd PiS en de regering. Na zo’n turbulent jaar vindt 57% van de ondervraagde Polen dat de democratie zwakker is geworden. Volgens een andere peiling maakt 43% van de Polen zich zorgen over democratie; 38% ziet echter geen verandering. En dat zijn vooral jonge Polen, 2/3 van de jonge mensen (18-34 jaar oud) deelt deze mening. Voor hen is de politiek blijkbaar bij het oude gebleven. De oudere Polen hebben tenminste een referentiekader: het communisme.
Is de oppositie – burgers en partijen – opgewassen tegen een ernstige ondermijning van de rechtsstaat? Helaas niet. Dat komt door een grote kloof tussen de politiek en de burger, en zelfs wantrouwen. De opkomst in de parlementaire verkiezingen is traditioneel laag zo’n 52%.
De huidige oppositie is zwak en verdeeld, denkt in termen van de oude machtspolitiek. In de ‘goede’ tijden waren de partijen een banenmachine, weinig geworteld in de maatschappij. Ze hebben nu geen idee noch een strategie hoe een strijd buiten het parlement te voeren. In plaats van contact te zoeken met de burgers, wachten ze totdat de economische situatie verder verslechtert.
Wat de democratie parten speelt is het traditioneel lage vertrouwen in de partijen, het parlement en de rechterlijke macht. 76% van Polen vertrouwt de politieke partijen niet, 71% het parlement niet en 50% de rechterlijke macht niet (in Nederland, resp. 57%, 40% en 23%, Eurobarometer, mei 2016).
Gebrek aan geloofwaardigheid wreekt zich nu. In de beeldvorming is de Sejm de Warschause kaasstolp. De huidige parlementaire crisis zien vele Polen louter als een rel, een voortzetting van oude machtsstrijd. “Deze politici weten zelf niet wat democratie is”, vernam ik van een 30-jarige jurist. Cynisme is troef. De Poolse democratie telt 27 jaar maar blijkt verre van volwassen.