Zijn referenda eigenlijk wel democratisch?

Het geitepaadje van Rutte

In representatieve stelsels gaat het niet alleen om meerderheidsbesluiten maar ook om compromissen om meerderheden te vinden en te houden. Dat hebben we gezien de afgelopen jaren in Nederland. Er was niet alleen een kabinet met een meerderheid in de Tweede Kamer, maar ook een kabinet dat met akkoorden met enkele oppositiepartijen een meerderheid in de Eerste Kamer moest bewerkstelligen. Dat is ook democratie, namelijk het zoeken van compromissen met oppositie en politieke minderheden, teneinde zo breed mogelijke overeenstemming te bereiken. Consensus democratie, in Nederland genoodzaakt door ons stelsel ven evenredige vertegenwoordiging, zorgt zo voor breed draagvlak.

Referenda doen het tegendeel. Zij versimpelen grote kwesties tot een ja of nee, en niet tot aan ja mits, of nee tenzij. Zij zoeken niet naar de middenweg of een compromis waar velen zich in kunnen vinden. Is het juist niet erg mooi dat Rutte allerlei pogingen doet om te proberen na het Oekraïne referendum een oplossing te vinden die breed gedeeld kan worden en waar grote groepen voorstemmers, tegenstemmers en thuisblijvers zich in kunnen vinden? Dat is nu pas democratisch. In plaats van het simpelweg recht te doen aan 2/3 van 1/3 van de bevolking - en dat is zo'n 15 procent van alle kiezers slechts, zoekt Rutte naar een oplossing die door velen meer wordt gedragen. Dat zou ons democraten blij moeten stemmen en niet boos moeten maken. En dat past ook mooi in ons stelsel van evenredige vertegenwoordiging en noodzaak tot breed gedragen compromissen.

Verenigd Koninkrijk

Dat geldt ook voor het Verenigd Koninkrijk, ook al heeft men daar een meerderheidskiesstelsel. Ook daar zien we al dat tegenstemmers in het Brexit referendum verschillende motieven en oogmerken hadden. Dan ligt het continu voeren van een debat daarover, ook en vooral in het parlement, toch erg voor de hand? Juist om breed draagvlak te zoeken, minderheids- en meerderheidsopvattingen te verzoenen, en brede acceptatie. Dat lijkt mij een betere democratie dan de simpele nadruk op meerderheidsbesluiten die dan ook coûte que coûte moeten worden uitgevoerd, zonder dat aanpassing aan omstandigheden en werkelijkheden mogelijk is en zonder dat herbezinning aan de orde is. Dat laatste is niet alleen ondemocratisch maar ook dom en kortzichtig. Bovendien hadden zowel het Verenigd Koninkrijk als Nederland volgens de regels van het spel referenda georganiseerd die consultatief zijn. Dan is toch ook onderdeel van het spel dat ze dat zijn? En wanneer ze dat zijn kunnen ze waardevol zijn, omdat ze wel degelijk de politiek aanzetten tot,een koerswijziging. Maar als we ze gaan opvatten als bindend en als dwingend, lijdt de democratie er juist onder.

Misschien wint een meerderheid als een referendumuitslag wordt gevolgd, maar verliezen het constitutionele stelsel en de minderheid als we niet meer in staat zijn om ook de regels van het spel te volgen. Dat laatste is ook en juist in een democratie te betreuren, want die leeft van spelregels. Zonder spelregels wordt het een systeem van het recht van de sterkste of de onbegrensde macht van de toevallige of kleine meerderheid. En daar is de democratie bepaald niet mee gediend.