Europa: stilstand is nu vooruitgang

Een kwart eeuw geleden bij het Verdrag van Nice, besloot de Europese Raad voortaan in Brussel te vergaderen. Daar komen de leiders nu ineens op terug. Op de topbijeenkomst van 16 september in het Slowaakse Bratislava, volgen bijeenkomsten in Valletta op Malta (in januari of februari) en Rome (in maart). Het gaat dan om vergaderingen van de 27, dus zonder het Verenigd Koninkrijk.

De Europese Raad laat als tegenwoordig hét leidende orgaan een vergaderpaleis bouwen. Het komt in Brussel precies tussen de kantoren van de Commissie en het Europees Parlement. En nu verhuizen plotseling de vergaderingen naar verre oorden. Wat zit daar achter?

‘Eerstdaags opent de Europese Raad een eigen gebouw dat enige honderden miljoenen kost. Toch willen de politieke leiders weg uit hun Brussel. De hoofdsteden nemen in de EU zodoende de teugels over. De Commissie en het Europees Parlement moeten zich beperken’, aldus de treffende nabeschouwing van de Top van Bratislava op de voorpagina van de Duitse krant Die Welt van 17 september.

De Europese Raad kon overeenstemming bereiken door eerder gemaakte afspraken te bevestigen en een reeks goede voornemens op te schrijven. De slotverklaring pleit voor een Europese Unie met een vernieuwde consensus en met betere communicatie naar de burgers.

Dit lijkt een passende samenvatting van de top op 16 september in Bratislava. In werkelijkheid was het ooit de samenvatting van de Europese Raad van 25 maart 2007 tijdens de crisis rond de Grondwet voor Europa. De ‘Verklaring van Bratislava’ leert dat precies als toen Europa de conflicten in de ijskast stopt. Dat zal duren tot najaar 2017 als Frankrijk, Duitsland en mogelijk ook Spanje en Italië, de vier belangrijkste lidstaten, hun nieuwe politieke leiders kennen.

‘De EU zit in een existentiële crisis’, zei Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker vlak voor de top tegen het Europees Parlement. De nationale leiders zien dat ook zo. Hun ‘Bratislava Declaration’ begint er mee dat de EU in een ‘kritieke situatie’ verkeert.

Het contact tussen Brussel en de burgers moet verbeteren. De leiders erkennen dat het publiek denkt dat zij de controle verloren hebben over migratie, terrorisme en globalisering, kortom de grote problemen van vandaag.

‘Wij willen komende maanden een geloofwaardige attractieve visie op Europa schetsen’. Dan volgt een diagnose die verwijst naar de angst onder de bevolking in verband met migratie, terrorisme en economische onzekerheid. De vloed van migranten van vorig jaar mag zich niet herhalen. Europa moet zijn grenzen beter beschermen. De Unie zal zich volop er voor inzetten om het vluchtelingenakkoord met Turkije volledig uit te voeren, aldus de verklaring.

De overeengekomen ´roadmap´ van Bratislava:

• • 

  Voor het einde van het jaar moet de verbeterde Grens- en Kustwacht volop draaien. Dit is bedoeld om de Schengenzone intact te houden;
• • 

  Voortgaand werken aan een migratiebeleid voor de lange termijn;
• • 

  Maatregelen overeenkomen zodat iedereen die de EU binnenkomt gecontroleerd wordt. Dit inclusief de creatie van een Travel Information and Authorisation System;
• • 

  Systematisch moslim radicalisering bestrijden, ook via uitwijzing en een verbod op binnenkomst in de EU;
• • 

  Later in oktober de problemen rond de internationale handelspolitiek (TTIP met de VS, CETA met Canada) bespreken;
• • 

  In december maatregelen afspreken voor meer veiligheid, inclusief nauwere samenwerking met de Navo;
• • 

  In december maatregelen afspreken tegen de jeugdwerkloosheid

Tegen het gebruik in hebben twee leiders de resultaten van Bratislava thuisgekomen meteen volop bekritiseerd. De dwarse Hongaarse minister-president Viktor Orbán verraste hiermee niemand. Dat echter de Italiaanse minister-president Matteo Renzi de vloer aanveegde met kanselier Merkel is wat anders.

´Ik snap niet waar Merkel het over heeft als zij spreekt van de ´spirit van Bratislava’. Wij hadden een aangename boottrip op de Donau, maar ik had liever gesproken over het vertrek van de Britten´, aldus de Italiaanse leider op 18 september in dagblad Corriere della Sera. Hij bekritiseerde het ontbreken van concrete afspraken.

Volgens twee invloedrijke kranten, de Spaanse El Pais en de Belgische La Libre Belgique, beide van 22 september, is in Bratislava de intentie losgelaten om nog tot een coherent vluchtelingenbeleid te komen. Dat is gebeurd onder druk van de nationalistisch denkende Visegrad-landen (Hongarije, Polen, Tsjechië, Slowakije). Zij werden aangestuurd door de Poolse voorzitter van de Europese Raad, Donald Tusk, met stilzwijgende instemming van de andere leiders. Grensbewaking is voortaan de 1e prioriteit.

Deze analyse stemt overeen met herhaalde verklaringen van Tusk. Hij zegt ‘dat effectief toezicht aan de grenzen van de EU de sleutel is naar een oplossing van het vluchtelingenprobleem`. Inmiddels is vanuit Brussel de grenscontrole samen met de landen op de Balkan extra versterkt. De Balkanroute moet voor vluchtelingen gesloten blijven, aldus betoogt ook Tusk steeds weer.

2016 wordt het jaar waarin de EU in enkele blokken uiteenvalt. Dit is begonnen met het Visegrad kwartet (Hongarije, Polen, Tsjechië, Slowakije). Zij blokkeren het officieel overeengekomen spreiden van de vluchtelingen. Verder valt met deze groep niet te praten over de (a)sociale dumping: het ontwrichten van de arbeidsmarkt in West-Europa met goedkope arbeidskrachten, zoals vrachtwagenchauffeurs en bouwvakkers.

Ten slotte wil deze groep de EU-instellingen verzwakken en hun eigen parlementen meer invloed geven op Brussel. ´Oost-Europa hangt er maar zo´n beetje bij. Wij moeten bij het Brusselse beleid betrokken worden´, zo klaagt de minister-president van Roemenië in de Frankfurter Allgemeine Zeitung van 15 september. Gaat het over de relatie Brussel-Oost-Europa dan weet deze Dacian Cioloṣ waarover hij het heeft. Van 2010 tot 2014 was hij in Brussel de Europese landbouwcommissaris.

Maar heeft de Roemeense leider mogelijk gelijk? Feit is dat Pinguin Companion to European Union drie volle pagina’s nodig heeft om het aantal opt-outs (uitzonderingen) te beschrijven dat het VK, Denemarken e.a. hebben gekregen om hun nationale eigenheid te beschermen. Waarom mogen de Visegradlanden, die eveneens een aparte positie innemen, zo’n opt out bij het vluchtelingenprobleem niet claimen? Premier Cioloṣ vraagt zoiets in genoemd interview overigens niet.

In Athene verrees op 9 september een bolwerk van Middellandsezeelanden: Frankrijk, Italië, Spanje, Portugal, Griekenland, Cyprus en Malta. Zij willen niet langer bezuinigen om de euro te redden. Zij eisen ruimte om economische groei uit te lokken en het behoud van hun sociale voorzieningen. Ze vragen daartoe verdubbeling van het Investeringsplan-Juncker naar 630 miljard euro. Deze nieuwe Alliance of Europe’s South eist verder meer steun bij de bewaking van hun zuidelijke grenzen.

Vervolgens verwekte de Oostenrijkse sociaaldemocratische kanselier Christian Kern nog een totaal andere groep. Die omvat de landen waar de vluchtelingen vorig jaar massaal passeerden: Duitsland, Albanië, Bulgarije, Griekenland, Hongarije, Kroatië, Macedonië, Roemenië, Servië en Slovenië. Dit gemengde gezelschap hield op 12 oktober een Migration Summit in Wenen. Zij besloten de Balkanroute definitief te sluiten. Het overeind houden van het EU-Turkije vluchtelingenakkoord is hun grootste prioriteit.

Ten slotte staat Nederland met Duitsland, de Baltische Staten, Finland, Ierland en Oostenrijk op de barricaden voor naleving van de Europese budgetnorm: hoogstens drie procent overheidstekort en maximaal 60 procent staatsschuld. Die benadering staat haaks op die van Frankrijk, Spanje, Portugal die met Griekenland al jaren achtereen deze normen aan hun laars lappen.

Vanaf de start in 1951 is Frans-Duitse coöperatie de spil geweest waarom de EU draait. Willen die twee wat, dan gaat het vroeger of wat later door. Zijn Parijs en Berlijn tegen een voorstel, vergeet het dan maar. Van de Frans-Duitse as merk je in Brussel vandaag niet veel. Het bekende compromissen sluiten tussen kanselier Merkel en president Hollande gaat uiterst moeizaam.

´Welkom to EUgoslavia. Deze nieuwe groepsvorming weerspiegelt diepe malaise´, aldus weekblad Politico van 22 september, verwijzend naar het eerder door tegenstellingen verbrokkelde land. Dat landengroepjes apart vergaderen en met eigen wensenlijstjes komen is dan ook nieuw. Het gaat zelfs gepaard met staatsiefoto’s van de leiders van de ´Club Med´, van de landen met veel vluchtelingen, de groep zonder vluchtelingen, de Visegrad-4.

Waarom de crises niet aangrijpen voor debat over een verbeterde EU zonder de Britten? Waarom tegelijk met hun vertrek niet een herstart? En waarom geen initiatief van gelijkgezinde landen die vooruit willen met de EU? Deze vragen worden alom gesteld. Het antwoord is steeds dat de leiders in de Europese Raad en de Commissie vandaag zwaar in gebreke blijven.

De vragenstellers gaan echter voorbij aan de geschetste gespannen situatie. Er zijn nu landengroepen met politieke leiders zoals Kaczynski (Polen), Orbán (Hongarije) en genoemde Renzi die uiterst kritisch staan tegenover Europa. Ieder nieuw initiatief zou de onderlinge verdeeldheid nog meer manifest maken en dus contraproductief uitpakken.

Merkel heeft dat na haar zomervakantie perfect aangevoeld. Zij startte bilaterale consultaties met maar liefst vijftien nationale leiders (waaronder Mark Rutte). Behoedzaam stippelde de kanselier de route naar Bratislava zó uit dat uitbarstingen daar zijn weggebleven. Dat was al een succes op zich. Nu een politiek initiatief lanceren om de grotere problemen aan te pakken doet de vlam in de pan slaan. Daarom is vandaag in Europa stilstand al vooruitgang.

Aanvankelijk zou in Bratislava het opbreken van de Britten uit de EU, de Brexit, het gesprek van de dag zijn. Maar ook dit onderling politiek gevoelige punt vermeden de leiders liever. Inmiddels blijkt een Brexit waarbij alleen Londen bepaalt wie het VK in mag of er uit moet, prioritair voor Theresa May, de Britse prime minister.

Dit was het doorslaggevende punt bij het referendum. Daarom krijgt het voorrang boven de Britse toegang tot de EU- markt voor goederen, diensten en kapitaal, zo maakte May op 2 oktober duidelijk. Trekken de Britten deze lijn door, dan draait dit uit op een omvangrijk handelstekort met de EU ten nadele van laatstgenoemde.

Volgens insiders betekent de Britse aanpak dat aan de Brexit een vechtscheiding vooraf gaat. Merkel, Juncker, Hollande, Schulz (Europees Parlement), Renzi en de Oost-Europese leiders zijn unaniem: vrij verkeer van goederen, kapitaal en diensten is onmogelijk zonder vrij verkeer van personen.

Op 13 oktober waarschuwde voorzitter Tusk in Brussel dat een Brexit alleen maar verliezers kent. ‘Het enige alternatief is geen Brexit’. Tusk speculeert er dus op dat het Britse vertrek te zijner tijd toch niet doorgaat. Eerder spraken de vroegere Britse prime minister Tony Blair en de Duitse sociaaldemocratische vicekanselier Sigmar Gabriel aldus. Maar de insiders in Brussel zien dit als ijdele hoop.

Voor de Europese Raad van oktober staan het migratievraagstuk, de handelspolitiek (TTIP/VS en CETA/Canada) en de gespannen verhouding met Rusland op de agenda. Voor het eerst zal Theresa May dan aanwezig zijn. Hoewel de Brexit niet is geagendeerd zal dit hoofdpijndossier toch wel ter sprake komen. Hetzelfde geldt voor het door de Nederlandse kiezers verworpen EU-verdrag met Oekraïne. Het is nog afwachten hoe premier Rutte dit politiek gevoelige punt, waarbij de reputatie van Nederland als betrouwbare partner in het geding is, aanpakt.

Europa à la carte, doormodderen in goed Nederlands, is het perspectief. Nu tegenstellingen de Unie verlammen en diverse leiders geen toenadering willen, (ja vanuit Warschau en Boedapest zelfs van harte dwars liggen) is stilstand al vooruitgang. Het magere actieprogramma van Bratislava kan voorkomen dat de meningsverschillen nog weer oplaaien terwijl men intussen tijd rekt.

Europa moet wachten op Duitsland en Frankrijk. Zij vertegenwoordigen de belangrijkste denkrichtingen. Zij betekenen samen qua economisch gewicht bovendien bijna de helft van de eurozone. Zonder hen komt er niets van de grond. Maar voorlopig hebben kanselier Merkel en president Hollande het thuis te druk met hun oppositie en hun herverkiezing. Pas na die verkiezingen in de herfst van 2017 komt Europa daar weer op de voorgrond. Mogelijk met nieuwe leiders.