Europa: stilte voor de storm

'Brexit wordt een ramp, ook voor Europa zelf. Als de EU nog eens uiteenrafelt, ligt daar het begin.’ Dr. Jan Werts, onze correspondent in Brussel, blikt in een nog door het zomerreces geplaagde stad vooruit op het komende parlementaire jaar. Niet alleen Brexit, maar ook verkiezingen in enkele lidstaten zoals Frankrijk, Nederland en Duitsland zullen hun stempel op dit jaar drukken en zorgen voor een Europese stagnatie. De nationale politici zijn te veel met hun eigen herverkiezing bezig om zich ook nog met de Europese problemen te bemoeien. De pauzeknop staat aan.

Gaat 2016/2017 helemaal in het teken van Brexit staan?

Ik heb bij de jaarwisseling gezegd dat 2016 het jaar van de Brexit wordt. Daar kun je nu 2017 nu wel aanplakken. Niemand weet namelijk hoe het Verenigd Koninkrijk van de Europese Unie los valt te knippen. Die onzekerheid gaat, vrees ik, maanden slepen en is fnuikend voor de economische en politieke ontwikkelingen in heel Europa.

De onvrede die bij de Britten de doorslag gaf, leeft intussen algemeen in Europa. De Commissie Juncker heeft daarop nog steeds geen begin van een antwoord. Overigens: niemand heeft al de vereiste game changer gevonden die het publiek aanspreekt. Soms denk je dat Europa niet de oplossing is, maar eerder het probleem. Zowel bij het tekort aan banen als bij de vluchtelingen, als bij de veiligheid van de burgerij, om maar enkele actuele problemen te noemen, zijn het de hoofdsteden (en dus niet de EU) die elk op hun eigen manier de problemen proberen te regelen.

Intussen vertoont een derde van de 28 regeringen in de EU eurokritische of zelfs eurosceptische tendensen. De hele buitenrand is aangevreten vanaf Portugal naar het VK, Finland, Zweden, Denemarken, Polen, Hongarije, Tsjechië, Slowakije en Griekenland.

Beheersen crises vandaag de Europese agenda?

Dat zou je inderdaad gaan denken, maar het is volgens mij gezichtsbedrog. In mijn herinnering als journalist, die teruggaat tot begin jaren zestig, hobbelde de Europese Unie altijd van crisis naar crisis. In mijn boekenkast staan diverse boeken uit de jaren zeventig met als (vertaalde) titels: Hoe redden wij Europa?; Het gesaboteerde Europa; De wankele alliantie; Europa in crisis; Het verstrikte Europa; Europa verlamd door twijfels, enzovoort. Zulke boeken verschijnen ook nu weer regelmatig. Wat dat betreft is er niks veranderd. Crises horen er bij. Het bijeen brengen van de natiestaten van Europa is een zaak van vallen en weer opstaan.

Crises hebben Europa vaak verder geholpen. Was de Sovjet-Unie niet uiteen gevallen, dan zaten Oost- en Centraal Europa vandaag nog onder de duim van het Kremlin. Ander voorbeeld. Dank zij de Griekse crisis leven de landen met de euro nu de normen voor het maximale overheidstekort beter na.

Wat wél zorgen baart is dat een toenemend deel van de burgers vandaag afstand neemt van Europa. Dat is nooit eerder zo vertoond en niemand heeft daar nog een antwoord op.

Hoe staat het met de hervormingsplannen van de Commissie Juncker?

Junckers’ ‘tien punten programma’ van 2014 schiet nog niet op. Zie zijn eerste vijf prioriteiten:

• 1. 

  meer banen en economische groei
• 2. 

  een Europese digitale markt
• 3. 

  een Energie Unie
• 4. 

  een kapitaalmarkt Unie
• 5. 

  een vrijhandelsakkoord met Amerika.

Alle vijf projecten gaan héél moeizaam vooruit. Op niet één van deze vijf projecten tekent zich na twee jaar al een doorbraak af.

Wordt Duitsland niet steeds meer de spreekbuis van Europa? Wat betekent dat voor het functioneren van de voorzitters Tusk en Juncker?

Wij leven inderdaad in een Duits Europa. Decennialang was de as Frankrijk/Duitsland beslissend. Vóór iedere Europese Raad bepaalden steeds de Franse president en de Duitse kanselier op een afzonderlijke top wat er moest gebeuren. De Europese Raad nam dat vervolgens meestal over en de Commissie voerde het vervolgens samen met de regeringen en het Europees Parlement uit.

Frankrijk is nu om twee redenen weggevallen: de zwakke president Hollande die bovendien geen antwoord heeft op het Front National van mevrouw Le Pen, en het gegeven dat Parijs al jaren niet voldoet aan de normen van de euro (overheidstekort, staatsschuld). Het is een vaste regel dat een nationale leider die thuis zwak staat (zoals Hollande) in Brussel evenmin gezag heeft. Zo is afgelopen jaren tijdens de crises rond onder andere Griekenland, Rusland, Turkije, de vluchtelingen, Oekraïne het leiderschap opgedrongen aan de kiene kanselier Merkel.

Merkel deed dat voortreffelijk maar overspeelde haar hand door in augustus vorig jaar zonder enig overleg met de EU-partners een ongekende vluchtelingenstroom uit te lokken die tot grote verdeeldheid en ruzies heeft geleid. Vicevoorzitter Frans Timmermans zei later dat het hier voor 60 procent gaat om economische migranten, ook wel aangeduid als gelukzoekers. Europa staat vervolgens machteloos tegenover de Duitse Willkommenskultur, mogelijk uit angst voor een sluipende islamisering. Zodat van de officieel overeengekomen 160.000 te spreiden vluchtelingen in werkelijkheid vandaag maar twee procent over de EU-landen is verdeeld. Die kwestie zit door verdeeldheid tussen de EU-landen nu zó vast dat het nog maar de vraag is of dit nog wel een agendapunt wordt voor komende maanden.

Hoe doet voorzitter Juncker het?

De Commissie speelde onder de vorige voorzitter Barroso geen leidende rol. Juncker ging dat veranderen. ‘A New Start for Europe’, was zijn slogan. Hij lanceerde een Commissie met meer politieke sturing vanuit Brussel. Maar tot nu toe scoort Juncker niet beter dan Barroso. Zo heeft Junckers’ aanpak om landen te dwingen vaste quota aan vluchtelingen op te nemen alleen maar vervreemding van ‘Brussel’ gezaaid. Er is vandaag meer kritiek op Juncker dan destijds op Barroso.

En Tusk?

Die is sterk afhankelijk van Merkel. Zijn superslimme voorganger Herman Van Rompuy zat overigens in hetzelfde schuitje. Die ging er zelfs prat op dat hij als bemiddelaar helemaal geen eigen mening had - of althans liet blijken. Tusk verschilt duidelijk van zijn voorganger omdat hij wel een eigen politieke agenda heeft. Zijn eigengereide optreden maakt Tusk echter wel kwetsbaar. Zo liep Tusk als voorzitter van de Europese Raad vorig jaar kanselier Merkel voor de voeten met zijn pleidooi om de Balkanroute voor vluchtelingen af te sluiten. Toch houd ik rekening met een herbenoeming. Al over een half jaar komt zijn aanblijven voor nog eens 2,5 jaar in de Europese Raad aan de orde.

Timmermans dan? Wij horen van hem zo weinig de laatste tijd

Frans Timmermans is de eerste Nederlandse commissaris die geen regelmatig contact onderhoud met de groep Nederlandse vaste Europacorrespondenten in Brussel. Mansholt, Andriessen, Van den Broek ontmoetten maandelijks de Nederlandse correspondenten. Bolkestein en Kroes wat minder, maar toch ook regelmatig. Mogelijk dat Nederland daarom minder van Timmermans merkt. Overigens vind ik dat Timmermans prima functioneert. Hij is de initiator van de Turkijedeal over de vluchtelingen. Twee jaar geleden heb ik voorspeld dat hij de Commissievoorzitter wordt zodra Juncker vervroegd afnokt.

Heeft u al een prognose voor 2017?

Met verkiezingen in Frankrijk, Duitsland en de Verenigde Staten voor de deur en het mammoetprobleem Brexit op tafel verwacht ik een periode van stilstand. Dat lijkt me verstandig. Tijd brengt raad. Na het onverwachte besluit van de Britten om te vertrekken heeft Merkel naar de pauzeknop gegrepen. Het wordt nu afwachten of de extra Europese Raad van 16 september dat verandert. Kanselier Merkel ontmoet vantevoren meer dan de helft van de regeringsleiders (waaronder premier Rutte), wat ongebruikelijk is. Dat wekt verwachtingen. Europa zoekt een nieuw machtsevenwicht na het vertrek van een van de grootste landen.

Sommigen bepleiten nu een ‘groot debat over Europa’. Dat was in 2005 na de afwijzing van de Grondwet voor Europa ook zo. Maar net zo min als toen durft Europa nu het debat aan. Het opent namelijk een doos van Pandora en zal de verdeeldheid over ‘hoe nu verder’ pijnlijk zichtbaar maken. Daar zit niemand op te wachten.

Bovendien speelt mee dat in de grote landen zoals Duitsland, Frankrijk, Italië, Spanje maar ook in kleinere zoals Nederland en Oostenrijk de leiders vanaf nu met hun (her)verkiezing bezig zijn. Dat maakt ze onzeker. Hier speelt mijn favoriete slogan: All politics is local. Dus hebben die leiders nu even geen tijd voor Europa. Een oplaaiende vluchtelingencrisis of de toestand in Turkije en Oekraïne kunnen overigens mijn prognose wel doorkruisen.

Wat valt u verder nog op in Brussel?

Het is heel stil rond het Europees Parlement. Dat is eigenlijk al zo sedert de Europese verkiezingen van 2014. Politiek bewuste kiezers zullen zich wel eens afvragen of dat parlement nog wel bestaat. De reden van de stilte in Straatsburg is dat Europa qua wetgeving vrijwel af is. De Commissie Juncker neemt (heel terecht) weinig wetgevende initiatieven. Dan valt het Europees Parlement als medewetgevend lichaam stil. Volgens ingewijden moeten zij tegenwoordig zoeken om maandelijks een agenda gevuld te krijgen voor de vergadering in Straatsburg.