Angela Merkel’s tovertruc: de pauzeknop

Twee vragen houden de leiders nu bezig. Hoe verder met Europa nu een van de belangrijkste partners vertrekt? Hoe wordt de toekomstige relatie met Londen? ‘Ik wil een zo nauw mogelijke economische band behouden’, aldus Cameron op 28 juni in de Europese Raad. ‘Jullie zijn onze buren, onze vrienden en bondgenoten’, aldus de aftredende verslagen Prime Minister. 

‘De best mogelijke uitkomst voor het Britse volk wordt het leidend principe van het beraad’, zegt Alison Rose, de Britse ambassadeur in België. Beiden wijzen er op dat tijdens de onderhandelingen hierover van de komende jaren hun land volledig lid van de Europese Unie blijft.        

Omdat niemand het vertrek van het Verenigd Koninkrijk had verwacht, schokte de Brexit op 24 juni de hele wereld. Met als gevolg onrust op de financiële markten en onder de politici, zelfs bij de aanhangers van de Brexit. Kunnen de Britten zelf intussen nog wel orde houden? Boris Johnson en Nigel Farage, de leiders van de campagne voor een Brexit, zijn al afgetreden. Iets meer logisch is het vertrek van Cameron. Wie uit het totaal verdeelde conservatieve kamp zal hem als Prime Minister opvolgen? 

‘Het vertrek van Groot-Brittannië zal de Europese Unie drastisch verzwakken´. Dat zeggen twee op de drie ambassadeurs, EU topfunctionarissen, en ceo's van multinationale bedrijven in een peiling door weekblad Politico van 23 juni. ‘Nu pas dringt tot iedereen door dat een EU zonder het VK een ander karakter krijgt met een nieuw DNA’, aldus weekblad Welt am Sonntag van 27 juni.

Dat laatste wist De Gaulle al toen hij in 1963 de Britten verbood om toe te treden. De Franse president was destijds het zwarte schaap. Nu blijkt dat hij tientallen jaren vooruit keek. Twee keer heeft De Gaulle intussen al gelijk gekregen. In 1974 met de creatie van de Europese Raad, waar in 1961 vooral Nederland nog zo tegen was. Vandaag met het vertrek van het Verenigd Koninkrijk waardoor wij afstevenen op een continentaal Europa. 

Angela Merkel trok direct na de uitslag van het referendum van 23 juni haar conclusies. In een verklaring sprak zij van ‘een cesuur in het proces van Europese eenwording’. ‘Duitsland heeft een bijzonder belang, ja  een bijzondere verantwoordelijkheid om te zorgen dat de Europese Unie slaagt’. 

De kanselier vindt verder dat de EU niet meer op de oude voet kan doorgaan. Zij wees er op ‘dat steeds meer mensen hun twijfels hebben over de richting van de EU en dan niet alleen in het Verenigd Koninkrijk’. Tegelijk bepleitte Merkel ‘rust en bezonnenheid bij het analyseren van de situatie’.

Voor Duitsland is de EU belangrijker dan voor welk ander EU-land ook. Een Verenigd Europa is de basis voor het bestaan van de Bondsrepubliek, aldus de Duitse grondwet. Tegen de achtergrond van het oorlogsverleden kan Duitsland alleen via de omweg langs Brussel de hoofdrol spelen. Soms met tegenzin (vanwege de kosten), zoals in de crises rond de euro. Die crises leerden dat Duitsland tegenwoordig de leiding neemt zonder Frankrijk, wat voorheen nooit gebeurde.

Daags na Merkel (op 25 juni) kozen de ministers van Buitenlandse Zaken van de stichters van de EU (Duitsland, Frankrijk, Italië en de Benelux) in Berlijn een andere aanpak. Zij wilden de uittreding ‘zo snel mogelijk’ afhandelen. Volgens de Frankfurter Allgemeine Zeitung van 27 juni willen de ministers daarmee voorkomen dat nog meer landen gaan vertrekken. 

Een derde van de 28 EU-landen heeft momenteel een regering met eurosceptische neigingen. Groot-Brittannië is niet eens het meest sceptisch. Volgens een recente peiling van het onafhankelijke bureau Pew Research staat de publieke opinie in Frankrijk duidelijk negatiever tegenover een Verenigd Europa.

‘Een snelle en coherente uitvoering van de uittredingsprocedure’. Dat is wat het Europees Parlement op 28 juni in een speciale zitting eveneens van de Britten vroeg. Tijdens een emotioneel debat botste vlijmscherp debater Nigel Farage (Onafhankelijkheidspartij UKIP) met de meerderheid die hem leugens verweet. ´Shame on you´ weerklonk toen Farage het woord wilde nemen. Farage zei altijd te zijn uitgelachen als hij in Straatsburg over een Brexit begon. Nu zijn volgens hem de rollen omgedraaid.  

De Europese Raad heeft uiteindelijk gekozen voor de pauzekoers van kanselier Merkel. Het op korte termijn beginnen van onderhandelingen over de scheiding zoals bepleit door president François Hollande en Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker is van de baan. Dit was een flinke miscalculatie van Juncker, Hollande, het Europees Parlement en de ministers van Buitenlandse Zaken van de ‘Oude Zes’ EU-landen.  

Na alle genoemde verklaringen kibbelde op 28 juni de Europese Raad in een sombere sfeer over de vraag waarom het Britse volk met 52 tegen 48 procent heeft besloten te vertrekken. De dag daarna bogen de nationale politieke leiders minus PM David Cameron zich over de centrale vraag: wat nu? Wegens verdeeldheid hierover verschoven zij dit debat naar 16 september.

In de Slowaakse hoofdstad Bratislava volgt dan een eendaagse informele Europese Raad (dus zonder besluiten).  De volgende formele vergadering van de Europese Raad is pas op 20 en 21 oktober.

‘Uw onwil om het migratieprobleem binnen de EU aan te pakken door het vrije personenverkeer aan banden te leggen is de oorzaak van het mislukte referendum’, zei Cameron in de Europese Raad. Het VK ontving vorig jaar 330.000 burgers veelal afkomstig uit de arme Oost- en Midden-Europese landen.  Dat is tien keer zoveel als bij de toetreding van deze landen was voorspeld. ‘Deze influx was de drijvende kracht achter het referendum’, aldus Cameron. In februari onthield de Europese Raad het VK de mogelijkheid om hier paal en perk aan te stellen.

Commissievoorzitter Juncker echter had een heel andere verklaring. ‘Als je van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat Brussel afkraakt, en decennialang de EU een technocratisch en ondemocratisch monster noemt, moet je niet verbaasd zijn als de bevolking je op den duur gaat geloven’.

Cameron en Juncker hebben beiden voor een deel gelijk. Alle opiniepeilingen en analyses van de uitslag van het referendum van 23 juni bevestigen dat het migratievraagstuk voor veel Britten doorslaggevend is geweest. Hieronder blijkt dat de migratie van goedkope arbeidskrachten weer hét grote probleem wordt bij de onderhandelingen over de toekomstige relatie tussen het VK en de EU.   

Na de zomervakantie met het uittredingsberaad beginnen is onmogelijk omdat minstens vijf cruciale vragen tevoren om een antwoord vragen.

• - 

  Voorop de vraag hoe de scheiding te regelen? Zij verloopt via artikel 50 VEU. Dat beraad kan pas beginnen nadat de Britse eerste minister de voorzitter van de Europese Raad officieel heeft geïnformeerd dat het VK wil vertrekken. Cameron liet weten die notificatie aan zijn opvolger over te laten.
• - 

  Welke weg kiest het VK voor de beoogde toegang tot de interne markt? Dat wordt nog een héle moeilijke vraag en dan niet alleen voor de Britten.
• - 

  Welke inzet kiezen de 27 EU-landen: het VK afknijpen of als handelspartner blijven aankleven?´Dat beraad gaat behalve over grote belangen, over politiek en procedures ook over emoties en gevoelens´, zo waarschuwt Donald Tusk, de voorzitter van de Europese Raad. 
• - 

  Wie gaat het EU-VK beraad leiden? De Europese Commissie of de Europese Raad? Daarover is nu al grote onenigheid. Dat komt doordat voorzitter Tusk al op de ochtend na het referendum de Belgische topdiplomaat Didier Seeuws hals over kop chef-onderhandelaar maakte. Juncker’s bekwame kabinetschef Martin Selmayr, die zichzelf al chef-onderhandelaar ziet, protesteerde. Raad en Commissie bestoken elkaar hierover met nota’s van hun juridische diensten. ‘De Europese Commissie en het Europees Parlement spelen hun rol zoals neergelegd in de Verdragen’, zo is te elfder ure aan de conclusies van de Europese Raad toegevoegd. Overigens leert de praktijk dat de Commissie dank zij haar enorme know how áltijd een centrale rol speelt. Tusk heeft dertig ambtenaren en Juncker 30.000. 
• - 

  Wordt het hele scheidingsproces mogelijk nog verdaagd wegens vervroegde algemene verkiezingen in het VK?

Het VK heeft er geen belang bij binnenkort het scheidingsartikel 50 VEU in werking te stellen. Dan eindigt twee jaar daarna automatisch hun EU-lidmaatschap. Binnen die termijn moet Londen met Brussel de voorwaarden waaronder het vertrek plaats heeft overeenkomen. Na die twee jaar beginnen krachtens artikel 218.3 VWEU de onderhandelingen over de toekomstige precieze relatie.

‘Het beraad over een nieuw akkoord met het VK is zó omvangrijk en ingewikkeld dat het minstens zeven jaar zal duren’, zegt voorzitter Tusk. Twee jaar voor artikel 50 plus vervolgens zeven jaar aansluitend beraad. Vanaf 2017 gerekend dan zijn we in 2026. Ligt er eenmaal een conceptakkoord dan moeten de Raad van Ministers en het Europees Parlement nog goedkeuren.

Minister Theresa May is na het vertrek van Johnson de favoriete kandidaat om Cameron als eerste minister op te volgen. Zij verklaarde op 3 juli voor ITV dat het VK de tijd moet nemen en tevoren precies bepalen wat het met de EU wil. ‘Migratie is het grootste probleem’, aldus May. Eerder zei ze dat indien zij Prime Minister wordt zij ´op zijn vroegst in januari 2017’ artikel 50 zal activeren.

De EU heeft geen ervaring met uittreders (zij het dat Groenland als zelfstandig deel van Denemarken in 1985 stilletjes verdween). Uittreden is pas sinds 2009 in het Verdrag van Lissabon geregeld. Voor- en tegenstanders hebben daarover destijds maanden gediscussieerd. De tegenstanders vonden uittreden strijdig met de natuur van de Unie. Behalve het VK vonden destijds de Oost-Europese staten dat uitstappen moet kunnen. ‘Dat was hun les na jarenlang gedwongen onder de vleugels van Sovjet-Moskou te hebben gezeten’, aldus een Brusselse diplomatieke bron.

Merkel heeft, met steun van minister-president Mark Rutte en voorzitter Tusk, meer begrip voor de Britten dan de rest. Zij beseffen dat de EU zich beter niet vervreemdt van Groot-Brittannië, de tweede grootste economie en de sterkste militaire en diplomatieke macht van Europa. 

Tegelijk maakte Merkel duidelijk dat toegang tot de Europese markt ‘respect vereist voor de vier Europese vrijheden, vrijheid van verkeer van goederen, diensten, kapitaal én personen’. Zij waarschuwde Londen voor cherry picking: onderhandelingen waarbij het VK op haar voorwaarden toegang wil krijgen tot de lucratieve Europese markt.

Al voor het begin van de Europese Raad van 28 juni hadden Merkel, Hollande, en de Italiaanse premier Matteo Renzi de weg geblokkeerd van voorbereidend beraad over het uittreden door hoge ambtenaren. Langs die weg had de Britse regering tijd kunnen winnen en het effectueren van genoemd artikel 50 VEU nog langer uitstellen.  

´Is dit het begin van het einde van de Europese Unie?´ was de vraag aan Commissievoorzitter Juncker in de perszaal op de ochtend na het referendum. ´Nee´ was het korte antwoord. Waarna een emotionele Juncker zijn conferentie voor een zaal overvol journalisten afbrak en wegliep. Zijn functionarissen begeleidden hem naar de uitgang met applaus. ´Alsof ze zo de boze geesten wilden verjagen die Europa nu teisteren´, aldus de correspondent van NRC Handelsblad in zijn verslag.

Dit incident weerspiegelt de paniek in Brussel. Om die te bezweren besloot de Europese Raad dat de uitslag van het Britse referendum een wake-up call moet zijn. ´De negatieve gevoelens over de Europese Unie leven ook in de andere lidstaten´, aldus minister Bert Koenders in zijn briefverslag van de Europese Raad aan de Tweede Kamer. De Europese Raad drukt daarom op de pauzeknop. Deze aanpak spoort met die bij vorige crises. In 2005 na de verwerping van de Europese Grondwet in Frankrijk en Nederland was er eveneens zo´n afkoelingsperiode waarin weinig gebeurde.

Inmiddels is verdeeldheid ontstaan over de vraag hoe nu verder met de Unie. President Hollande, Juncker, het Europees Parlement, de Belgische premier Louis Michel, de liberale leider Guy Verhofstadt en Herman Van Rompuy, de vroegere voorzitter van de Europese Raad, bepleitten méér Europa. Bijvoorbeeld verdieping van de eurozone via de introductie van een Europese economische regering of de creatie van een gemeenschappelijke immigratiedienst met verplichte spreiding van de vluchtelingen over de hele EU. 

‘De eurozone moet haar economische en politieke integratie nu versnellen. Want anders komen andere landen mogelijk in de verleiding het Britse voorbeeld te volgen’, aldus de Franse commissaris voor de euro, Pierre Moscovici.

Merkel, haar minister van Financiën Wolfgang Schäuble, Rutte en Tusk willen nu niet van meer Europa horen. Schäuble: ‘Het is nu niet de tijd voor allerlei visioenen. De toestand is zo ernstig dat wij moeten ophouden met de gebruikelijke Europese en Brusselse spelletjes. Te vaak al hebben wij in Europa hoogdravend nieuwe initiatieven aangekondigd en daarna niets afgeleverd. 

Het is kortom niet het moment om aan verdieping van de eurozone te werken. En wees eerlijk: de vraag of het Europees Parlement een beslissende rol krijgt of niet, dat interesseert de mensheid niet! Laten wij liever binnenkort de mensen bewijzen dat Europa hun problemen kan oplossen’, aldus de minister op 3 juli in weekblad Welt am Sonntag.  

Opmerkelijk is hoe Schäuble de Commissie afvalt. ‘Als de Commissie geen actie onderneemt, lossen wij de problemen onderling tussen regeringen op (via de Europese Raad, JW). Die aanpak heeft zich in de crises rond de euro bewezen’. Duitsland staat hierin niet alleen. Afgelopen weken kwamen van de regeringen van Polen, Tsjechië, Slowakije en Hongarije vergelijkbare geluiden. Zij willen EU-bevoegdheden terug overhevelen naar de nationale hoofdsteden. Maar je kunt er vergif op innemen dat de 27 regeringen nooit overeenstemming hierover bereiken. Zo’n overdracht kan alleen unaniem.   

Waar iedereen (Europese Raad, Europees Parlement, Commissie) mee instemt is om aan te sturen op meer flexibiliteit (gedifferentieerde integratie). Zoals Schengen, de euro, het migrantenbeleid, allemaal projecten waaraan niet alle landen deelnemen. Dit ‘Europa van meerdere snelheden’ heeft echter het vertrek van de Britten niet kunnen verhinderen. Dus een wonderolie is het niet, hoewel sommigen dat nu suggereren.

In de Europese Raad van 29 juni is even gesteggeld welke koers qua programma voorlopig te kiezen. Dat hebben Merkel, Tusk, Rutte c.s. gewonnen en Juncker, Schulz, Hollande c.s. verloren. In de slotverklaring wordt alleen verwezen naar de (zeer globale) Strategische Agenda van de Europese Raad daterend uit 2014. Op geen enkel nieuw initiatief of project, laat staan op een herziening van de Europese verdragen, wordt daar gezinspeeld. 

Toegang van het VK tot de Europese interne markt ligt bepaald niet eenvoudig hoewel er diverse opties zijn.     

• - 

  Lid worden van de Europese Economische Ruimte (EER). Die omvat de EU plus IJsland, Liechtenstein en Noorwegen. Dit vereist echter dat het VK onbeperkt Europese goedkope arbeidskrachten accepteert. Londen moet dan bovendien bijdragen aan de financiering van de EU (zij het veel minder dan vandaag) ‘Elk akkoord dat immigratie toelaat is onbespreekbaar’, aldus het hoofdartikel van The Times van 28 juni; 
• - 

  Zoals Zwitserland een aantal bilaterale akkoorden met de EU sluiten, bijvoorbeeld over toegang tot onze goederenmarkten. Weinig zinvol voor het VK omdat voor dat land het dienstenverkeer (de City of London) zo essentieel is;  
• - 

  Een vrijhandelsverdrag sluiten zoals al jaren wordt geprobeerd met Canada en de VS. Hier weer het probleem dienstverlening. De landen met grote financiële centra zoals Duitsland, Frankrijk en Luxemburg accepteren geen Britse financiële dienstverlening op het continent. ‘Dan moet het VK maar genoegen nemen met beperkte dienstverlening’, aldus Wolfgang Münchau in de Financial Times van 4 juli;  
• - 

  Een associatieverdrag sluiten met vrijhandel op basis van het Turkse model. Dit heeft weer als nadeel dat dienstverlening er grotendeels buiten valt;  
• - 

  Op basis van de regels van de WTO een op de Britse wensen afgestemd akkoord zoeken. Maar waarom zouden de 27-EU hun ontrouwe ex zoiets gunnen?

Vooraanstaande politici zoals vicevoorzitter Frans Timmermans, de vroegere Britse prime minister Tony Blair, de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken John Kerry, minister Peter Altmaier, de EU-adviseur van kanselier Merkel, Elmar Brok, de Duitse voorzitter van de commissie Buitenlandse Zaken van het Europees Parlement, Hans Jörg Schelling, de minister van Financiën van Oostenrijk en diplomaten in Brussel denken dat het uiteindelijk nooit tot een Brexit komt.

Zo ja dan draait het er op uit dat het Verenigd Koninkrijk uiteenvalt omdat Schotland en Noord-Ierland wél bij de EU willen blijven. Tegelijk zal de Britse economie lijden onder de ongetwijfeld slepende onderhandelingen met de rest van de EU over hun toekomstige relatie. Dit alles veroorzaakt over enkele jaren een forse omslag van de publieke opinie in het VK die dan haar vergissing inziet, zo is de redenering. 

De Britse politieke analist Peter Ludlow, zelf zéér teleurgesteld in de uitslag van het referendum, gelooft niet in een dergelijk scenario. ´De twee grote Britse politieke partijen zijn tótaal verscheurd over Europa. Dat verandert voorlopig niet. Bovendien is de invloed van Londen op de EU al jaren aan het wegzakken. Ten slotte hebben de Britten in het verleden zóveel uitzonderingen op hun lidmaatschap bedongen (lagere contributie, geen Schengen, geen euro, geen bankenunie, geen justitiële samenwerking) dat nieuwe toegevingen echt niet meer kunnen´.

De leiders van de Visegrad landen en volgens krantenberichten zelfs kanselier Merkel willen af van Commissievoorzitter Juncker. Die overlegt niet met de regeringsleiders die hem niet liggen zoals die van de Visegrad groep. Juncker’s voortdurende pleidooien, samen met parlementsvoorzitter Schulz, voor méér Europa irriteren veel hoofdsteden. 

Zijn omhelzing in Brussel meteen na het referendum van de opstandige Schotse premier Nicola Sturgeon wordt hem kwalijk genomen. Zoiets vervreemdt Londen van Brussel. Verder verwijt men hem laks optreden tegen Spanje en Portugal die de euronormen niet naleven. ‘Juncker moet volgend jaar vertrekken’, aldus een anonieme Duitse minister in The Sunday Times, van 3 juli.  

Toch wankelt Juncker absoluut nog niet. In het Europees Parlement zei hij ‘tot de laatste snik te blijven strijden voor Europa’. Bovendien zit de EU vandaag niet verlegen om ook nog een leiderschapscrisis. Essentieel is ten slotte dat de Commissievoorzitter alleen verantwoording hoeft af te leggen aan het Europees Parlement. Daar geniet Juncker nog altijd brede steun. Toch is in deze rubriek in 2014 al de verwachting opgeworpen dat Juncker de eindstreep van eind 2019 niet haalt.

Op 30 juni heeft Nederland het voorzitterschap van de Ministerraad EU en van de onderliggende onderhandelingsfora overgedragen aan Slowakije. Ons voorzitterschap bereikte belangrijke resultaten, aldus premier Rutte op 5 juli voor het Europees Parlement in Straatsburg. 

Op 18 maart bereikte de Europese Raad in Brussel overeenstemming met Turkije over beperking van de enorme vluchtelingenstroom. Volgens de Europese Raad van 28 juni is die stroom via de Griekse eilanden ‘vrijwel stilgevallen’. Punt van zorg is nu de toestroom over de Middellandse Zee, hoewel die tot nu toe niet hoger is dan vorig jaar.

Op 6 juli kwamen Europese Ministerraad en Europees Parlement tot een definitief akkoord over een sterk verbeterde EU Grens- en Kustwacht met 1500 nieuwe experts. In een crisissituatie met een toestroom van vluchtelingen kan binnen zeven dagen ondersteuning gestuurd worden naar een grenslidstaat onder druk. Voor het inzetten van 1.500 extra grensbewakers en experts hebben de lidstaten 2 maanden de tijd. Nederland zal naar alle waarschijnlijkheid hier 50 mensen aan leveren.

‘Vanuit de gedachte dat de allesoverheersende vluchtelingencrisis de rest niet mag verdringen, was de interne markt een andere prioriteit’, zei Rutte. ‘De Europese Raad heeft vastgelegd dat alle plannen die de Commissie voor de interne markt heeft ontwikkeld uiterlijk eind 2018 realiteit zullen zijn’. Een ander resultaten was het akkoord betreffende de strijd tegen de belastingontduiking.

Rutte is trots op de resultaten. Maar de Brexit stelde hem zeer teleur. ‘Dit schept een groot probleem. Zelfs als wij deze scheiding perfect oplossen, zijn onze problemen niet verdwenen’. Rutte doelde op het euroscepticisme in Europa.

Tot het jaareinde is de eurokritische sociaaldemocratische Robert Fico (spreek uit: Fiso) de opvolger van Mark Rutte als voorzitter. Fico zet migratie hoog op zijn agenda. Hij zegt dat ‘de meerderheid van de mensen in Europa ontevreden is over het migratiebeleid’. Slowakije zal zich blijven verzetten tegen het gedwongen spreiden van vluchtelingen over alle EU-landen. 

Fico is ook tegen het Commissievoorstel om de Visegrad landen een kwart miljoen boete op te leggen voor iedere vluchteling die zij weigeren. Slowakije is tegen het schrappen van de regel dat een vluchteling alleen asiel kan aanvragen in het EU-land van aankomst (de Dublinregeling). Premier Fico zei dit allemaal tegen de Brusselse persbureaus EurAktiv en EUObserver.

Wat het dreigende afscheuren van Schotland van het VK betreft verwees Fico niet zonder ironie naar de probleemloze opsplitsing van Tsjechoslowakije in 1993. ‘Wij delen onze ervaringen met dergelijke transformaties met iedereen die daarvoor belangstelling heeft’.

Premier Rutte heeft de Europese Raad de gevolgen geschetst van het referendum van 6 april waarbij het Associatieverdrag met Oekraïne is verworpen. Hij ziet daarvoor bij de Nederlandse publieke opinie drie redenen: dat Oekraïne daardoor op termijn mogelijk bij de EU komt; dat het verdrag Nederland financieel verplicht en dat de militaire samenwerking een veiligheidsgarantie voor Oekraïne betekent (waardoor onze relatie met Rusland in het geding komt).

Rutte zei dat ‘recht moet worden gedaan aan de uitslag van het referendum’. De regering stuurt aan op een ‘juridisch bindende’ oplossing die genoemde bezwaren wegneemt. Dit vereist dat de 27 EU-partners en Oekraïne zich eveneens verbinden.  Dat laatste is weinig waarschijnlijk, zo erkende de premier vervolgens.

De Europese Raad stelt in haar slotverklaring dat een oplossing ‘zo snel mogelijk’ tot stand moet komen. Gestreefd wordt naar een tekst, bijvoorbeeld als bijlage bij het verdrag, waarmee aan de bezwaren wordt tegemoetgekomen. ‘Zo nee, dan tekent Nederland niet voor ratificatie van het verdrag’, aldus Rutte. 

Bij uitblijven van overeenstemming kunnen de 26 andere EU-landen buiten Nederland om een verdrag met Oekraïne sluiten. Die optie prefereert de premier niet, zo onderstreepte hij in Brussel.

Het is wéér Merkel die in stormachtige omstandigheden de koers uitzet. Nu in het Verenigd Koninkrijk politieke chaos heerst, zal het vereiste beroep op het scheidingsartikel 50 VEU nog wel even uitblijven. De teleurstelling op het continent zal de sfeer tussen Londen en de 27 intussen verslechteren. Er tekent zich een vechtscheiding af.

Het gesukkel met de euro in Griekenland, Spanje, Portugal, het vluchtelingenvraagstuk en het deels wegvallen van Schengen zijn hier eerder beschreven als langdurige problemen. Onverwacht komt daar de Brexit nu nog bij. Het allergrootste probleem is echter het gebrek aan vertrouwen bij de publieke opinie. Kan Europa, verdeeld als het zich hierboven manifesteert, dit komende jaren wel allemaal aan?