Over zorgbestuurders en bonnetjes: integritisme of de miskenning van publieke waarden?

Discussies over integriteit in het Nederlandse openbaar bestuur vallen niet zelden ten prooi aan integritisme. Integriteit wordt te breed opgerekt en zaken worden ten onrechte een integriteitskwestie. Het gevolg is onzorgvuldigheid en een onduidelijke afbakening tussen een slechte beslissing of, bijvoorbeeld, corruptie. Hoewel het gevaar van integritisme reëel is, kan het benoemen van integritisme tegelijkertijd net zo goed ook een uitweg zijn om zinvol debat over publieke waarde(n) en publieke verantwoordelijkheid te ontlopen. Dat zou ook weer geen goede ontwikkeling zijn.

Kenmerkend voorbeeld van deze precaire balans is het conflict tussen zorgbestuurders enerzijds en RTL Nieuws en de Tweede Kamer anderzijds. Aanleiding was het onderzoek van RTL sinds oktober 2015 waarbij bestuurders van 450 semipublieke organisaties gevraagd werd om hun bonnetjes. Vele onderwijsinstellingen, woningbouwcorporaties en musea gaven gehoor maar slechts 4 van de 188 aangeschreven zorginstellingen reageerden. Het heeft geleid tot een voor onze tijd typisch integriteitdebat. Aan de ene kant beschuldigen de zorgbestuurders RTL en de Kamer van integritisme. Die laatsten menen daarentegen dat de zorgbestuurders op die manier juist belangrijke publieke waarden omzeilen en hun publieke verantwoordelijkheid ontlopen.

'Wel iets beters te doen'

In een eerste reactie op het RTL verzoek twitterde bestuurder van het Medisch Spectrum Twente, Bas Leerink, dat hij wel iets beters te doen had dan bonnetjes verzamelen voor de commerciële omroep. Directeur Jos de Beer van de bestuurdersvereniging in de zorg (NVZD) kon zijn verontwaardiging over het verzoek evenmin onderdrukken. Er was een “grens overschreden” en het openbaar maken van bonnetjes zou niet bijdragen aan betere (lees: goedkopere) zorg. Boudewijn Ponsioen, voorzitter van de Raad van Bestuur van het Wilhelminaziekenhuis in Assen, kon er ook niet over uit. Hij vond de hele kwestie "tamelijk ridicuul". De Kamer voedde volgens hem “onnodig de sfeer van wantrouwen tegen zorgbestuurders”. Kortom: de beschuldiging van integritisme werd van stal gehaald.

De reactie van de zorgbestuurders leidde, natuurlijk, juist tot meer wantrouwen en kritiek. Leendert de Lange (VVD) en Lea Bouwmeester (PvdA) reageerden afkeurend en RTL nieuws wilde weten wat de zorgbestuurders toch te verbergen hadden. En zo nodigde de Kamer 170 zorgbestuurders uit om tekst en uitleg te geven, maar niemand kwam opdagen. Boele Staal (voormalig voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Banken en nu toezichthouder bij het Antonius Ziekenhuis in Nieuwegein) was er wel, evenals vertegenwoordigers van zeven branche verenigingen en drie bestuurders die wel hun declaraties hadden gedeeld.

Tijdens de zitting gooide Staal olie op het vuur. Hij wierp de Kamer verontwaardigd voor dat “het voor u kennelijk pas goed [is] als de burger kan zien of iemand één of twee biefstukken gegeten heeft”. Hij verwees ook naar het systeem wat er al is: "er is een Raad van Toezicht, de accountant, het jaarverslag. Ik zie niet wat openbaarmaking van de bonnetjes toevoegt”. Ook wilde Staal de privacy van zijn bestuurders beschermen: “ze zijn geen loslopend wild".

Niet onder de indruk

De Kamer was niet onder de indruk. Zorgbestuurders zouden het debat en hun publieke verantwoordelijkheid ontlopen. De kritiek was vrijwel unaniem: het ging hier om publiek geld uit premies en dus om het publieke belang van goede, betaalbare en volledig controleerbare zorg. Minister Schippers (VVD) zei recent deze mening te delen maar wil niets afdwingen ook al kan dat wel. Zij hoopt op een cultuurverandering door middel van discussie in de sector zelf en niet door extra regels.

Hebben Kamer en RTL zich nu schuldig gemaakt aan integritisme of vermijden zorgbestuurders het debat door hier juist over te beginnen? Het lijkt toch op het laatste. Het verweer van de bestuurders is namelijk niet sterk en miskent legitieme publieke zorgen. Recente tijden hebben immers misstanden in de zorg laten zien, deels vanwege een scheve verhouding tussen extern en intern toezicht. Ook gebeurtenissen elders in de semipublieke sector (met VESTIA of Amarantis vers in het geheugen) zorgen voor terecht wantrouwen. Hameren op bestaande procedures overtuigt dan niet. Bovendien zou de beschuldigde nooit degene moeten zijn die bepaalt of er sprake is van integritisme. Het is een te makkelijke uitweg. Dat zorgbestuurders zich over de kritische vragen van Kamer en RTL verbazen (dat is toch onderdeel van de controlerende taak van Kamer en media?) is ook vreemd. Het roept de gedachte op dat men zich bewust verstopt achter de beschuldiging van integritisme. Hun kennelijke miskenning en bagatelliseren van legitieme publieke zorgen toont bovendien een gebrek aan aandacht voor publieke waarden en publiek debat in een semipublieke (en dus niet private) context. Zorgbestuurders moeten meedoen aan het waardendebat en dit niet wegzetten als “ridicuul”. Huidige tijden verlangen nu eenmaal ander en opener handelen en dat is op zichzelf vooralsnog geen integritisme.

Toon Kerkhoff is universitair docent bestuurskunde aan de Universiteit Leiden