Politieke blitzkrieg van PiS dwingt EU tot snelle reactie

In 2016 zien we het einde van het liberale tijdperk in Polen. Dat duurde een kwart eeuw en bracht het land stabiliteit, welvaart en aanzien. De nationaal-conservatieve PiS (Recht en Rechtvaardigheid) heeft de absolute meerderheid in het parlement en voert een politieke blitzkrieg. Sluit Polen zich bij aan het Hongarije van Orbán en het Slowakije van Fico?

Veel Polen voelen onderhuids een terugkeer naar communistische tijden en vrezen een ‘democratuur’, waarin andersdenkenden verdacht zijn. De oppositie is machteloos. Spontaan worden burgerlijke comités ter verdediging van de rechtsstaat en democratie opgericht. PiS spreekt van hysterie.

Onder het motto ‘De natie is soeverein en het parlement vertolkt de wil van de natie’ is de Sejm verworden tot een stemmachine. Nieuwe wetten worden in één dag door het parlement gejaagd. PiS verandert bliksemsnel de spelregels om de rechterlijke macht (o.a. het Constitutionele Hof) en de publieke media naar haar hand te zetten. 

Dat is de les die de partijleider  Jaroslaw Kaczynski trok uit zijn mislukte ‘morele revolutie’ toen PiS tussen 2005 en 2007 een coalitieregering vormde. Kaczynski staat bekend als een aanhanger van de Hongaarse premier Victor Orbán, die sinds 2010 Hongarije aan zijn hand zet met nationalistische agenda en wetswijzigingen (o.a. mediawet en nieuwe Grondwet), waarmee de rechtsstaat wordt ondermijnd.

Afrekening met de liberale orde

“Het is een antwoord van gemarginaliseerden op hun marginalisering. Het komt neer op de verwerping van de normen, principes, de manier waarop Polen na 1990 werd ingericht” aldus de rechtse publicist Eryk Mistewicz. Het land moet volgens hem door deze roerige periode heen om een nieuwe doorstart te maken.

Eerst volgt een afrekening met de liberale orde en de gevestigde belangen. Deze staat haaks op het ideaal van Kaczyński: een katholieke, sterke natiestaat waarin de wet het instrument van de macht is om onderdanen onder controle te houden. Met een beroep op sociale rechtvaardigheid  kan de partij zich over “verweesde” Polen ontfermden.

Twee nieuwe wetten baren in het bijzonder grote zorgen. Het Constitutioneel Hof verliest een deel van zijn onafhankelijkheid en wordt door nieuwe procedures vleugellam gemaakt. Terwijl met de nieuwe mediawet de Poolse publieke omroep onder politiek toezicht wordt gesteld. Veel wijst erop dat twee pijlers van democratische rechtstaat -  onafhankelijke toetsing aan grondrechten en persvrijheid – worden aangetast. Zorgelijke ontwikkelingen ook voor de Europese Commissie: de rechtsstaat en de waarden waar voor de EU staat komen in het geding.

Wat kan Europa doen?

De snelle reactie door de Europese Commissie laat zien dat men lessen heeft getrokken uit het geval Hongarije. Vicevoorzitter Frans Timmermans heeft al twee brieven naar Warschau gestuurd. Op 13 januari staat Polen op de agenda van de Commissie. Maar minister van Buitenlandse Zaken Witold Waszczykowski toont zich niet onder de indruk. De officiële  brieven van Timmermans zijn gebaseerd op persberichten en persoonlijke meningen. Bovendien stelt hij dat Timmermans als EU-bureaucraat geen democratisch mandaat heeft, en daarom geen legitieme partner voor de Poolse regering vormt. Een typerende vorm van minachting voor de instelling van de Europese Unie die geldt als de hoedster van de Verdragen.

Wat kan de Europese Unie doen? Eurocommissaris Günther Oettinger heeft al gewezen op de mogelijkheid om Polen het stemrecht in de Raad van ministers te ontnemen. Dat kan in principe op basis van het Verdrag van Lissabon (artikel 7), maar wordt als praktisch onhanteerbaar  - een ‘nucleaire optie’ - gezien.

Daarom is twee jaar geleden een nieuw EU-kader voor het versterken van de rechtsstaat ontwikkeld. Doel daarvan is om in dialoog met de betrokken lidstaat gericht een oplossing te vinden. Maar de huidige Poolse regering voelt zich alsnog niet aangesproken, en lijkt niet open te staan voor dialoog.

Dan kun je denken aan “naming & shaming”. Maar dit kan averechts werken, door euroscepsis en patriottisme in Polen aan te wakkeren. De EU kan ook niet zomaar aan Polen toegezegde betalingen uit de EU-begroting inhouden. Wel kan de Commissie via toezicht op de interne markt, in het bijzonder het toezicht op de staatssteun, een vuist maken. Bijvoorbeeld door niet akkoord te gaan met de Poolse plannen voor herstructurering van mijnbouw.

Uiteindelijk is het voor de EU – zolang de (overige) lidstaten niet één lijn trekken – heel lastig om stevig op te treden tegen aantastingen van de rechtsstaat in een lidstaat. Terwijl de EU machteloos is, kan de VS wel een rol spelen om Polen te beïnvloeden. De sleutelwoord is geopolitiek.

Geopolitiek en de VS

Polen voelt zich namelijk geopolitiek kwetsbaar, door de dreiging vanuit Rusland. Hierbij is de steun van de VS van cruciaal belang. “Op het gebied van veiligheid, en in het hele buitenlands beleid, hechten wij aan de relaties met de VS, die vandaag de dag zijn en zal in de nabije toekomst te blijven, de belangrijkste waarborg van de wereldvrede” stelde Poolse premier Szydło onlangs in haar exposé.

Polen ziet zichzelf als een tweederangs NAVO-lid, zonder NAVO-troepen op eigen grondgebied. Voor deze topprioriteit is de regering bereid veel te doen, inclusief  het uitruilen van de sociaaleconomische belangen van Poolse emigranten (het recht op Brits sociale zekerheid als EU-werknemers) voor Britse steun voor militaire aanwezigheid van de NAVO in Polen.

Maar de sleutel hiervoor ligt in Washington en Berlijn. De Poolse regering wil graag dat Obama naar Polen komt voor de NAVO-top in juli dit jaar, om daarmee steun te geven aan de PiS-regering. Het is daarom belangrijk dat ook de VS met andere NAVO-partners aandringen op de ‘rule of law’. Anders kan Poetin in zijn vuistje lachen, bij de toenemende verdeeldheid in Europa.

Malgorzata Bos-Karczewska is Pools-Nederlandse journaliste en publiciste