Polen na de verkiezingen: Wat gaat PiS met de absolute macht doen?

Malgorzata Bos-Karczewska, econoom, publicist en hoofdredacteur van de website Polonia.nl

Sinds de val van het communisme een kwart eeuw geleden, hebben de Polen genoten van een ongekende uitbreiding van vrijheden, niet alleen van de politieke aard, maar ook in sociale mores en levensstijl. Modernisering van het land – onder liberale vlag – ging gepaard met openheid en toename van welvaart. Een ongekend succes in de Poolse geschiedenis.

Het mocht niet baten. Bij de parlementsverkiezingen op 25 oktober jl. heeft de nationaal-conservatieve Recht en Rechtvaardigheid (PiS) een grote overwinning behaald. De partij kan in zijn eentje regeren en heeft eerder ook de president geleverd: Andrzej Duda (zie mijn eerdere analyse).

In Europa nemen nationalisme en populisme toe. Ook in Polen. Hoe valt de grote zege van PiS te rijmen met het succes van Polen?

Het onbehagen van de burgers komt uit een gevoel van sociale achterstelling en culturele vervreemding. De culturele verandering – mede door open grenzen en internet - ging sommigen te snel. De Poolse identiteit en traditionele waarden kwamen onder druk.

Eenzelfde mix van factoren – liberalisering, globalisering, stijgende welvaart – die zorgden voor de opstand van Nederlandse kiezers in 2002. Tegelijkertijd voelen de Poolse Henk en Ingrid – vooral ook jongeren en inwoners van kleine steden - zich uitgesloten van de nieuwe welvaart.

Jarenlang maakte PiS handig gebruik van het frame “Polen in de puinhoop” (de Poolse versie van “Puinhopen van paars”). In de verkiezingscampagnes dit jaar toonde Kaczyński alleen gematigde PiS-politici (eerst Duda en later Szydło). De katalysator van de roep om verandering kwam onverwacht in mei jl. met de opkomst van de anti-establishment politicus Kukiz. Met de Poolse versie van ‘Yes, we can’ en ‘Polen verdienen beter’ beloofde PiS dit najaar een verandering waarnaar kiezers snakten.

PiS-regering en de absolute macht

Nog nooit in de Poolse parlementaire geschiedenis heeft een partij een absolute meerderheid in het parlement gehad. Wat staat Polen te wachten? Welk scenario heeft de strateeg, partijvoorzitter Jaroslaw Kaczyński, in petto? Het doel is een sterk Polen en consolidatie van de natie. De identiteit en gemeenschapszin staan centraal. De staat speelt daarbij een cruciale rol.

Kaczyński toont veel haast. Binnen drie weken is de regering benoemd. Maar ook zijn snel een aantal uiterst controversiële stappen gezet.

1.

De regering van de gematigde PiS-politica Beata Szydło bestaat uit een tal haviken zoals Antoni Macierewicz, de minister van Defensie; Zbigniew Ziobro de minister van Justitie; Witold Waszczykowski, de minister van Buitenlandse Zaken. Tot de gematigden behoort Mateusz Morawiecki, vicepremier en minister van Ontwikkeling.
Het exposé van de premier stond bol van populistische verkiezingsbeloftes en sociale gerechtigheid. De grotere publieke uitgaven dienen ook minder bedeelde burgers ook van de groei van Polen te laten profiteren. Hervormingen van onderwijs en gezondheidszorg zijn aangekondigd, als ook een verlaging van de pensioenleeftijd. Er komt een belasting op banken en hypermarkten, die vooral in buitenlandse handen zijn.

2.

Tot voor kort waren de meningen verdeeld. Sommigen vreesden een ‘Orbanisering’ – naar Hongaars voorbeeld – van Polen. Anderen gingen uit van lessons learned, dus van een PiS-light die een gematigd sociaal-conservatief beleid zou voeren door middel van sluipende veranderingen om de kiezers niet van zichzelf te vervreemden en langdurig aan de macht te blijven.
Verrassend snel valt het masker van PiS-light. Binnen één week is PiS demonstratief, met veel tamtam, bezig om nog meer macht naar zich toe te trekken. De wetswijziging die de benoeming van rechters van het Constitutionele Hof regelt is binnen twee dagen na de beëdiging van het parlement aangenomen zodat de PiS-kandidaten nieuwe rechters kunnen worden. Volgens het Helsinki Comité voor Mensenrechten staat dat haaks op de grondwet. Ook de gratie die de president verleende aan een PiS-politicus (veroordeeld wegens machtsmisbruik in 2006 als het hoofd van het anticorruptiebureau), nota bene kort voor zijn benoeming in de regering Szydło, past in dit beeld. Ook de centrale bank, de publieke omroep en staatsbedrijven krijgen PiS-nominees. Zodoende wordt het hele staatsapparaat in dienst gesteld van de belangen van één partij.

Is dit het begin is van een autoritair bewind? Kaczyński lijkt niet op alleen uit op een monopolie op de macht, maar ook een monopolie op de waarheid, de moraal en het patriottisme. Maar er is een klein lichtpuntje. PiS beschikt niet – ook niet met de steun van de anti-establishment beweging Kukiz'15 – over de tweederde meerderheid in de Sejm (het Poolse lagerhuis), die nodig is om de grondwet te kunnen wijzigen.

Europabeleid

Over het veiligheids-, buitenland- en Europabeleid was premier Szydło in het exposé zeer kort. De regering gaat zich actief en assertief opstellen en samen met president Duda het buitenlandbeleid van voormalig president Lech Kaczyński voortzetten. Dit draait om een sterke internationale positie van Polen, regionale samenwerking in Centraal Europa onder de hoede van Polen en het strategisch belang van de VS. Over andere landen zoals Duitsland en Rusland geen woord. De NAVO en de EU worden marginaal behandeld.

De vluchtelingencrisis gaf Szydło aanleiding om de Europese solidariteit uiteen te zetten. Volgens de premier betekent Europese solidariteit elkaar helpen in tijd van nood of terroristische dreiging, maar het moet niet gebruikt worden voor de export van problemen die zijn ontstaan door toedoen van bepaalde landen zonder toestemming van andere. Hiermee krijgt Duitsland de schuld voor de toestroom van vluchtelingen. Een paar dagen later heeft Ryszard Czarnecki, een PiS-politicus en EP-ondervoorzitter namens de ECH-fractie, ook het koloniale verleden van Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk in verband gebracht met het schuldgevoel, waarvoor zij nu moeten dokken.

De vluchtelingencrisis raakt aan diepe emoties in Polen. Het is verzet tegen de multiculturele samenleving – die mobiele Polen in Parijs, Londen of Den Haag van dichtbij hebben ervaren en die Polen wordt opgedrongen onder het mom van gezamenlijke verantwoordelijkheid in de EU. Er komt bij dat de Polen traditioneel weinig vertrouwen hebben in de overheid en daarmee in het integratiebeleid. Dat humanitaire argumenten weinig houdt snijden in het katholieke Polen is niet vreemd. De Poolse kerk was en is conservatief en dient als de hoeder van de Poolse identiteit. Kaczyński hamert op de Poolse identiteit als het enige bindmiddel om gemeenschapszin terug te krijgen.

Als bondgenoot in Europa

Hoe Polen de vluchtelingenkwestie gaat oplossen is onduidelijk. Polen moet zich aan de internationale verdragen en afspraken houden. Het land wordt onder druk gezet, zoals met de voornemens om een mini-Schengen op te richten. Polen staat voor moeilijke keuzes. Ook in het zicht van nieuwe uitdagingen. Gaat het land Frankrijk in Mali militair steunen? Dit terwijl in de veiligheidsstrategie alles draait om de territoriale verdediging.

Wat Europese integratie betreft wil Polen onder PiS net als het VK wel de lusten en niet de lasten. Maar anders dan het VK is een exit niet in Frage. Wel kan Polen Europese oplossingen frustreren. PiS denkt niet in termen van win-win samenwerking maar in termen van nationaal belang en machtsuitoefening. Vandaar het idee van een regionaal blok in Centraal- en Oost Europa (de Visegrad 4, de Baltische Staten, Roemenië en Bulgarije) als een tegenwicht tegen Rusland, maar ook tegen de macht van Duitsland of Brussel.

“We stellen ons het functioneren van de Unie anders voor, wij willen een meer democratische structuur, minder gecentraliseerd, die vooral de hoedster van het vrije verkeer is. Meer uitgebalanceerd, waarin de regio Centraal Europa een gelijkwaardige partner is, geïntegreerd zoals de Benelux en niet alleen een transitogebied van Oost naar West, het productieachterland van Duitsland”, aldus Waszczykowski kort voor zijn benoeming in de Poolse pers.

Hiermee verwijdert Polen – een land met ambities om aan de top table te zitten – zichzelf uit de EU-machtsas. Dat is een tegenslag voor Merkel die juist nu de steun van de bondgenoten nodig heeft. Ook voor de voorzitter van de Europese Raad Donald Tusk, die in Berlijn zijn vertrouwen in Duitsland uitsprak. Tusk ziet het land als “a co-guarantor of European unity over national and corporate interests” en vroeg om sterk leiderschap. Die boodschap landt niet (meer) in Warschau.