Waarom Europa nu zo afbladdert

De inzet is deze zomer vijfvoudig:

• - 

  het dwarsliggende failliete Griekenland
• - 

  per dag ruwweg 700 nieuwe bootvluchtelingen
• - 

  het oorlogsgeweld in Oost-Oekraïne
• - 

  de muntunie EMU op de been houden
• - 

  het Verenigd Koninkrijk dat af wil van Europa

Er is hierover afgelopen weken dag en nacht vergaderd. Politici, ambtenaren en verslaggevers snakken naar vakantie. Hieronder blijkt dat concreet weinig is besloten. Waar is kanselier Angela Merkel, informeel de hoogste leider in Europa? Waar bleef de hele Europese Raad? Volgens de verdragen bepalen die regeringsleiders toch ‘de algemene politieke beleidslijnen en prioriteiten’. Waar was voorzitter Donald Tusk waarvan wij niks horen? 

Europa is al 5,5 jaar in de ban van Griekenland. Opmerkelijk, aangezien dat land niet eens twee procent voorstelt van de EU-economie. Aanvankelijk werkte Athene mee aan sanering. In ruil voor hervormingen kreeg Griekenland volgens de Europese Commissie per inwoner van dat land tot nu toe 33.000 euro steun. Dit los van de forse regionale en cohesie- en landbouwsteun van de EU.

Vorig najaar kwamen de resultaten boven de horizon. Griekenland stond genoteerd als in 2015 de snelste economische groeier in de Eurozone. Maar volgens het IMF is dat perspectief weggesmolten sedert de radicaal-linkse premier Alexis Tsipras begin 2015 in Athene het roer overnam.

Tijdens een marathonvergadering van 22 uur moest de Griekse premier Alexis Tsipras in de ochtend van 13 juli capituleren. Na zes maanden dwarsliggen slikte Tsipras noodgedwongen de ene concessie na de andere. De Eurotop (vergadering van politieke leiders van landen met de euro) legde hem zeventien voorwaarden op. Zo’n strenge aanpak van een Lidstaat is echt ongekend. Griekenland bereikte wel dat het in de Eurozone mag blijven, een Grexit is (voorlopig?) vermeden. Toponderhandelaar Jeroen Dijsselbloem is daags na deze voor hem succesvolle marathon herkozen als voorzitter van de Eurogroep. 

In de nacht van 15 op 16 juli gaf vervolgens een tegenspartelend parlement in Athene het groene licht voor de opgelegde maatregelen. In principe maakt dit besluit de weg vrij voor een derde reddingsoperatie. De onderhandelingen over de invulling van het derde pakket in de Eurogroep zullen de hele zomer in beslag nemen. Tegelijk is het onwaarschijnlijk dat premier Tsipras komende tijd eveneens een meerderheid vindt voor de uitwerking van de reddingsoperatie. De dagen van zijn regering lijken daarmee geteld. De vraag is wat er daarna gebeurt.  

Inmiddels kreeg Griekenland van de Eurogroep voor drie maanden een krediet van zeven miljard euro. Dit geld dient ter overbrugging naar het genoemde omvangrijke derde steunpakket waarvoor de onderhandelingen nu beginnen. Die onderhandelingen zullen enige maanden in beslag nemen. Het geld komt uit het slapende noodfonds van de EU, EFSM geheten en daterend uit 2010, waar nog voldoende in zat. De zeven miljard zijn bestemd voor aflossing door Griekenland van vervallen IMF- en ECB-leningen.

Tegelijk krijgt Athene van de ECB 900 miljoen noodsteun voor het op de been houden van de wankele banken. Daardoor kunnen, zij het mondjesmaat om een bankrun te voorkomen, na twee weken die banken weer open. De besluiten van de Eurogroep en de ECB werden mogelijk na de goedkeuring door het parlement in Athene van het akkoord gesloten in de genoemde Eurotop van 13 juli.

De Duitse Bundestag ging inmiddels eveneens akkoord, massaal zelfs. Toch bestaat in Duitsland en daarbuiten twijfel of Griekenland het beoogde veeleisende reddingpakket werkelijk zal uitvoeren. Leidende Griekse politici, waaronder premier Tsipras, hebben daarover hun twijfel uitgesproken. Daardoor komt nu Grexit, het uitstappen van Griekenland uit de eurozone (maar niet uit de EU), toch weer om de hoek kijken. De Europese Unie gaat kortom een hete zomer tegemoet.  

Toen Tsipras op 8 februari begon als premier beloofde hij nooit of te nimmer per Memorandum steun te zullen vragen. Zo’n aanvrage gaat samen met pijnlijke hervormingen en bezuinigingen. De regering Tsipras zou daar een einde aan maken. Nu accepteert die regering toch een Memorandum met besnoeiingen op de overheidsuitgaven en hervormingen die véél verder gaan dan de voorbije jaren. Vooral Duitsland, Nederland, Finland en Oostenrijk hebben daarop als geldschieters aangedrongen.  In een tweegesprek maandagochtend om zes uur kreeg Tsipras van kanselier Angela Merkel de keuze: óf uit de euro óf ongekende maatregelen slikken.  

Enkele voorbeelden: verhoging van bepaalde btw-tarieven van 13 naar 23 procent en hervorming van het stelsel zodat het de staat meer opbrengt. Afslanking van de pensioenen (Grieken gingen vaak met 50 jaar met pensioen). Liberalisering van het bedrijfsleven. Zoals in Nederland vroeger, hebben ondernemers in Griekenland allerlei vergunningen nodig met als gevolg onnodige ambtenarij. Dat moet veranderen. Zodra de coalitie van uiterst links en uiterst rechts startte, draaide zij eerdere bezuinigingen alsnog terug. Die maatregel vervalt nu weer. Griekenland moet automatisch zijn overheidsuitgaven beperken zodra de vereiste overschotten op de begroting niet gehaald worden.    

Het voor de Grieken meest vernederende deel van het akkoord is het op te richten privatiseringsfonds. Griekenland moet voor 50 miljard staatsbezit (zoals havens, telecombedrijven, lucratieve stranden) verkopen. Premier Tsipras had in de Eurotop urenlang, maar tevergeefs, gestreden om deze aanval op de soevereiniteit van zijn land te vermijden. 

De opbrengst gaat naar genoemd fonds dat onder toezicht komt van ‘de Europese instellingen’. Vier jaar geleden hadden de Grieken dit bij de eerste reddingsoperatie al beloofd. Maar daarvan is nooit veel terecht gekomen. Aanvankelijk was de opbrengst bestemd voor aflossing van de Griekse staatsschuld. Premier Tsipras kreeg echter gedaan dit tot de helft van de beoogde 50 miljard te beperken. Een kwart (12,5 miljard) wordt nu bestemd voor het overeind houden van de wankelende banken en een kwart voor investeringen die banen opleveren.  

Uitermate belangrijk strijdpunt is kwijtschelding van de megagrote staatsschuld van Griekenland. Vooral Duitsland, Nederland, Finland e.a. zijn daar vierkant tegen. Voor Griekenland is het echter een halszaak. Het IMF steunt Athene op dit punt. De Griekse staatsschuld is volgens het fonds anders ondraaglijk. Wellicht sturen de onderhandelaars aan op een verlenging van de looptijd van de schulden en/of lagere rentetarieven. Dat komt eveneens neer op kwijtschelding, zij het in een mildere vorm. Het heet dan eufemistisch ‘schuldherprofilering’

Dit derde beoogde steunpakket van circa 85 miljard volgt na eerdere pakketten van totaal 240 miljard. Die steun ging samen met beloften van Griekse kant tot binnenlandse hervormingen, tot bezuinigingen en privatisering van overheidsbezit. De uitvoering van die beloften door Griekenland was echter altijd onvoldoende. De vraag is nu welke garanties Athene geeft om het gebrekkige vertrouwen van de geldschieters in haar ‘governance’ te herstellen.

Terug nu naar sleutelfiguur Tsipras. Europa kende al eerder zulke notoire dwarsliggers. De Franse president Charles de Gaulle, begin jaren zestig. De Britse PM Margaret Thatcher tien jaar later. De Italiaanse premier Silvio Berlusconi in 2012. De Gaulle kreeg gelijk: de staatshoofden en regeringsleiders hebben vandaag in Europa de leiding. Thatcher kreeg na vijf jaar drammen haar korting op de Britse contributie. Berlusconi verdween stilletjes. Wat zal het lot van Tsipras zijn?

Aan de lopende band verrassen de Grieken met initiatieven (zoals het referendum). Om de andere dag is er een nieuwe deadline (de zoveelste allerlaatste Eurogroep). Werkt kortom ons persoonlijk adagium nog wel? Krachtens die ervaringsregel komt er in de allerlaatste seconden toch een compromis. Simpelweg omdat chaos iedereen zou opbreken. Doorbreekt Griekenland nu dit scenario? Dat is niet te verwachten. De consensusmachine Europa werkt nog. Draaien de Grieken echter niet bij, dan zal Europa maatregelen nemen die bij een Grexit chaos voorkomen.

Zondag 25 januari koos Griekenland massaal voor een onervaren coalitie van extreem links en rechts. Het kabinet onder leiding van de eurocommunist Tsipras stopte met hervormen en verder bezuinigen. Tegelijk wilde de regering 7,2 miljard euro incasseren van Eurozone/IMF, plus 11 miljard voor noodlijdende Griekse banken. Dat botste, zowel met de eurolanden als met het IMF als met de ECB. 

Na veel geharrewar kwam de Eurogroep op 20 februari onder leiding van Jeroen Dijsselbloem tot een compromis. Griekenland mocht tot uiterlijk 30 juni aanspraak maken op genoemde miljarden. Mits Athene acceptabele hervormingsvoorstellen zou overleggen. De Griekse regering weigerde dit.

Op 27 juni liep de Griekse minister van Financiën Yanis Varoufakis ‘alsof hij even naar de wc ging’ onverwacht weg uit de Eurogroep. Dat was het einde van een marathon aan vergaderingen. Drie dagen later liet Athene de deadline van 30 juni verstrijken. Genoemde 7,2 plus elf miljard klaar staande steun vervielen zo doende. Ten slotte beschuldigde Varoufakis voorzitter Dijsselbloem c.s. van terrorisme (dagblad El Mundo van 4 juli).  

Eigenlijk vocht de Griekse regering vanaf het begin voor een verloren zaak. ‘Zij had gehoopt de eurozone in twee kampen uiteen te spelen. Dat is mislukt. Zij staan namelijk hélemaal alleen. Griekenland een uitzondering toestaan is onrechtvaardig voor wie wél zijn huiswerk heeft gemaakt. Neem Spanje en Portugal. In die donorlanden herleeft de economie alweer’, zei op 25 februari de vroegere voorzitter van de Europese Raad, Herman Van Rompuy. Dat beeld is sindsdien niet veranderd.

Na de Europese Raad van 25 februari noteerden wij hier: ‘De Griekse problemen zijn in de Europese Raad kort aan de orde geweest. Opmerkelijk was het commentaar van de drie andere berooide landen, Spanje, Portugal en Ierland, die eveneens draaien op financiën van Eurozone (ESM en EFSF) en het IMF. Zij ageerden het felst tegen extra steun aan Athene. Deze landen zien in nieuwe ondersteuning het bewijs dat wie zijn verplichtingen niet naleeft wordt beloond. Extra steun aan de Grieken is in genoemde landen, die wél hun afspraken zijn nagekomen met pijnlijke gevolgen voor hun burgerij, niet uit te leggen. In haar traditionele Aswoensdagrede was Merkel vol lof voor de drie. ‘Solidariteit moet altijd van twee kanten komen’, aldus de steek onder water naar Athene van de kanselier. Dat beeld is sindsdien evenmin veranderd.

De voorbije maandenlange onderhandelingen verliepen anders dan voorheen. Vanaf 2010 tot eind vorig jaar was de crisis Chefsache. Dus de Europese Raad had de leiding en deed de onderhandelingen meestal. Waarom is dat ineens veranderd? En waarom zit er totaal geen structuur meer in dit beraad?

De Poolse voorzitter van de Europese Raad, Donald Tusk, mist het initiatief van zijn voorganger Herman Van Rompuy. Polen wil zelf niet eens de euro als munt hebben. Commissievoorzitter Juncker greep als totale insider (acht jaar lang voorzitter van de Eurogroep) de leiding. Maar de Commissievoorzitter krijgt bij een Chefsache geen hoofdrol. De Eurogroep dan? Die ministers kwamen na hun zoveelste mislukte beraad steeds cynischer naar buiten. ‘Zij raakten gefrustreerd’, aldus de Ierse premier Enda Kenny op 26 juni.      

Er is echter meer aan de hand. Het onvoorspelbare optreden van premier Tsipras en zijn flamboyante minister van Financiën Varoufakis (inmiddels afgetreden) is iedereen in het verkeerde keelgat geschoten. Merkel, Tusk en zelfs Juncker (die Tsipras aanvankelijk kuste als was het zijn dood gewaande zoon) hebben het gehad met de Grieken. ‘Het onderlinge vertrouwen waarop men hier onderhandelt, mist. Zij gunnen die Tsipras geen akkoord’, concludeerde een insider drie weken geleden al.

Daarna kwam dat referendum. Op zichzelf verdedigbaar. Het was democratisch geweest als de Griekse leiders een steunpakket met Eurogroep/IMF/ECB hadden onderhandeld en voorgelegd aan het volk. Desnoods zonder enig stemadvies. Maar een volksraadpleging organiseren met als inzet ‘nee’, wijst eerder op kwade wil.   

Verder speelt mee dat de Frans-Duitse as vastzit. Frankrijk voldoet zelf niet aan de EMU-normen. Het ontbreekt president Hollande aan Europees gezag. Hij zit op de toegeeflijke golflengte die Merkel tegenover Griekenland juist mijdt. Op haar eentje brandt kanselier Merkel haar vingers niet aan dit dossier.

‘Dit zijn financieel-technische onderhandelingen, die veel ministers van financiën zelfs boven de pet gaan’, zegt Merkel. Dat argument hebben wij in de voorafgaande jaren echter nooit gehoord. Keer op keer arrangeerde Merkel topberaad dat een uitweg creëerde. 

Bovendien zijn er verborgen agenda’s. De bekwame maar weinig soepele Duitse minister van Financiën, Wolfgang Schäuble, ligt dwars. Twee derde van de Duitsers heeft grote twijfels over nog meer miljarden voor spilziek Griekenland. Schäuble sponsorde Athene sedert 2010 met ruwweg 85 miljard, aldus weekblad Der Spiegel. ‘Vijf jaar al drinkt hij uw bloed, zeg nu NEE’ stond op Griekse verkiezingsaffiches.  Daar kan geen Duitser ruimhartig op reageren. 

Schäuble zou het bovendien Merkel niet gunnen een verlossend akkoord te sluiten. Zij was het die vijftien jaar geleden Schäuble’s droom doorkruiste om bondskanselier te worden. Later mikte hij op het bondspresidentschap. Maar dat hield Merkel weer tegen. In 2010 hadden de twee slaande ruzie over de aanpak van de Grieken. Schäuble moest ook dit weer van haar verliezen. Schäuble zat al in de Bondsdag toen Merkel in de DDR nog haar schoolhuiswerk maakte. Na 45 jaar loopt zijn politieke loopbaan ten einde. ‘Het uur van de wraak breekt aan’, aldus Spiegel Online International van 12 juni en andere Duitse media.  

Het IMF is een andere stoorzender. Dit fonds met zijn wereldwijde reputatie als saneerder heeft alle vertrouwen in Griekenland verloren, zo leert haar rapport van 2 juli. Volgens het IMF heeft Griekenland boven op de diverse vorige hulpprogramma’s nu snel een derde steunpakket nodig: tien miljard meteen en vijftig miljard wat later. Het IMF wil daaraan 24 miljard bijdragen. Maar dan moeten de landen met de euro de Griekse staatsschuld tegelijk kwijtschelden. Het IMF denkt aan kwijtschelding gelijk aan dertig procent van het Griekse nationale inkomen.

Zonder deelname van het IMF gaan o.a. Duitsland en Nederland nooit akkoord met nieuwe steun. Maar juist voor die landen (en veel andere) is kwijtschelding van de Griekse schulden nu onbespreekbaar. Want na zo’n schuldkwijtschelding leunen de Grieken meteen weer achterover. Zo’n besluit zou pas echt alom in Europa de euroscepsis verder aanjagen.

Brussels beraad heeft als kenmerk dat het dag en nacht voortduurt, desnoods wekenlang. Maar uiteindelijk komen ze er áltijd uit. Lukt het ondanks diverse Europese toppen en een reeks vergaderingen van de Eurogroep nu niet? Dan speelt mee dat veel nationale leiders het eurosceptische Syriza geen lang leven gunnen. Zij mikken op een regime change in Athene.

Volgens de Financial Times van 3 juli vindt de Spaanse premier Mariano Rajoy het gestuntel van regeringspartij Syriza schitterend. In Madrid wil vergelijkbaar Podemos dit najaar Rajoy van de troon stoten. De Griekse minister van defensie Panos Kammenos waarschuwde al: ‘Het leger staat klaar om de interne veiligheid van het land te verzekeren’. Een staatsgreep dus.

‘Dat komt er van als je op extremisten stemt’, zal Rajoy de Spaanse kiezers dit najaar voorhouden. Andere zuidelijke leiders hebben evenmin veel op met Tsipras. ‘Italië gaat niet meebetalen aan de Griekse pensioenen’, zo spotte premier Renzi op 1 juli op bezoek bij Merkel. (Later draaide Renzi overigens weer bij).   

Ten slotte is er hemelsbreed verschil met de vorige crises. Destijds hevige opwinding op de financiële beurzen. Nu niet. De banken hebben hun investeringen in Griekenland afgebouwd. De Griekse mammoetschuld zit nu voor tachtig procent bij de nationale ministers van financiën. ‘Wij hebben in december 2012 al 75 procent kwijtgescholden van de openbare schuld in handen van private investeerders’, aldus Van Rompuy in dagblad DE TIJD van 4 juli. Er zijn afgelopen jaren talloze maatregelen genomen om besmetting naar andere landen te verhinderen, zo is het algemene gevoel.

Lauw, heel lauw, was de reactie op het recente ambitieuze plan om de wankele EMU wat te verstevigen. Na alle ellende met zwakke eurolanden zou je denken dat de leiders zo’n rapport verwelkomen. Dat is in de Europese Raad gebruikelijk, maar nu niet. De Europese Raad heeft er slechts ‘kennis van genomen’, aldus de conclusies.    

‘Hoe krijgen wij na alle gedonder van de voorbije jaren een betere EMU?’ Tijdens de laatste oktobersessie vroegen de staatshoofden en regeringsleiders aan de vijf Europese voorzitters hierover een rapport. Completing Europe’s Economic and Monetary Union, een heldere nota van 12 kantjes, kiest koers. Het stuk bevat voorstellen op economisch, financieel, budgettair en institutioneel terrein. De voorzitters willen de EMU optuigen in twee fasen, de korte en de lange termijn.

De korte termijn komt neer op voortzetting van wat al gebeurt. Economisch en sociaal hervormen, de interne markt verdiepen, streven naar een kwalitatief hoogwaardig en betrouwbaar openbaar bestuur. Elk land moet een Budgettaire Raad in het leven roepen die de nationale inkomsten en uitgaven voortaan in de gaten houdt. 

Voor de langere termijn mikt het rapport op een Economic Union, een Financial Union, een Fiscal Union en uiteindelijk een Political Union. Dat vereist overdracht van nationale zeggenschap, aldus het rapport. Mario Draghi, de president van de ECB bepleit dit al jaren. Die oproep kreeg nu de steun van de voorzitters Juncker als coördinerend auteur, Tusk (Europese Raad), Dijsselbloem (Eurogroep), Draghi (ECB) en Schulz (Europees Parlement). Maar tevergeefs. De Europese Raad komt niet op het rapport terug, zo leren de conclusies. Je gaat dan toch denken dat de staatshoofden en regeringsleiders het afbladderen van de muntunie niet willen tegenhouden.

In een brief aan de Tweede Kamer (23 juni) laat het kabinet weten ‘gereserveerd te zijn over een aantal denkrichtingen voor de lange termijn’ van de genoemde voorzitters. Dit is het bekende liedje. De Nederlandse regering is intern te verdeeld om zelf een richting te duiden. Afhoudend reageren op wat anderen bedachten is altijd wel mogelijk.

In de Tweede Kamer zei premier Mark Rutte dat Nederland alleen achter de korte-termijn-opties staat. ‘Laat de eurolanden eerst maar eens hun bestaande afspraken nakomen’, aldus Rutte. Daar zit wat in. Sedert 2010 zijn er zes omvangrijke pakketten maatregelen afgesproken. Het Six-pack en het Two-Pack (strikte begrotingsdiscipline), het Fiscal Compact (afgedwongen nul tekort op staatbegroting), het Euro Plus Pact (versterkte concurrentiekracht) en het ambitieuze EU2020 (hervormingen op allerlei gebied). Werden deze afspraken werkelijk nageleefd – wat totaal niet het geval is - dan was de kou uit de lucht.      

Een onaangename twist in de Europese Raad met verwijten over en weer (aldus de president van Litouwen Dalia Grybauskaité). Dat gebeurt zelden. Het debat over de groeiende migrantenstroom richting Europa prikkelde in de nacht van 25 juni de emoties. De staatshoofden en regeringsleiders wisten geen raad. Want 153.000 (dus bijna duizend vluchtelingen per dag) zijn in de eerste helft van dit jaar aan de zuidelijke grenzen gearriveerd, aldus Frontex. Zij komen via de Middellandse Zee, dan wel de westelijke Balkan. Een stijging van 150% vergeleken met vorig jaar. Talloze niet opgemerkte grensoverstekers vallen nog buiten deze telling. Intussen zwelt de stroom aan.

De Commissie wilde vanuit Italië en Griekenland 40.000 vluchtelingen uit vooral de oorlogsgebieden Syrië en Eritrea verplicht spreiden. Nu dragen twee EU-landen die last. Het spreiden zou per land verlopen op basis van inwonertal, welvaart, hoogte van de werkloosheid en het aantal al eerder geaccepteerde vluchtelingen.

Verschillende leiders (Frankrijk, het VK, de Baltische staten, Polen, Hongarije, Tsjechië, Slowakije) keerden zich vierkant tegen deze aanpak. Zij willen geen opgelegde quota. Die creëren namelijk een aanzuigend effect. ‘Als je de EU weet te bereiken, dan heb je recht op opvang, op een asielprocedure en op een advocaat’, aldus migratie-expert Tineke Strik van de Radboud Universiteit in weekblad De Groene van 21 mei. Quota doorbreken bovendien het Verdrag van Dublin. Dat verplicht de vluchtelingen asiel aan te vragen in het Europese land waar zij aankomen.

Daarop viel de Italiaanse premier Matteo Renzi uit. ‘Is dit nu jullie idee van wat Europa betekent? Nou, dan mogen jullie het van mij houden. Als er geen onderlinge solidariteit meer is, wat zitten wij hier dan onze tijd te verdoen’. Tegelijk kregen Commissievoorzitter Juncker en Raadsvoorzitter Donald Tusk een woordenwisseling. Zoals eerder bij het energievraagstuk koos Tusk - hoewel toch verplicht onafhankelijk voorzitter – net als Polen radicaal tegen quota.

Ook Juncker kreeg de wind van voren. Hij deed met zijn quota een voorstel waarvan hij wist dat het niet realistisch was. ‘Kan mij geen bliksem schelen. Ik zit hier niet om 28 EU-landen naar de mond te praten, maar ben wel geïnteresseerd in die 60.000 vluchtelingen’, zo was zijn verweer.

De verplichte spreiding ging dus van tafel. En daarmee de solidariteit tussen de EU-landen. Afgesproken is dat 23 EU-landen in de loop van juli op basis van vrijwilligheid de Commissie laten weten hoeveel vluchtelingen zij willen opnemen. Het VK, Denemarken en Ierland zijn hiervan vrijgesteld krachtens de EU-verdragen. Hongarije (krijgt al veel vluchtelingen) en Bulgarije (te arm) doen evenmin nee.

Premier Rutte verwacht op vrijwillige basis toch op de beoogde 40.000 uit te komen. Voor Nederland had invoering van verplichte quota trouwens geen groot verschil gemaakt. Ruttes prognose is inmiddels al achterhaald. ‘De aangemelde aantallen blijven ver achter bij de verwachtingen’. Dat staat in een uitgelekte interne nota van het Luxemburgse EU-voorzitterschap. 

Los van het voorgaande werken alle 28 EU-landen wel mee aan de hervestiging van 20.000 ontheemden, afkomstig uit vluchtelingenkampen van de VN. Het Nederlandse aandeel beloopt hier 4,35%, dus 870 personen. Daarmee komt het aantal toelatingen op het einddoel van 60.000.

De Europese Raad besloot verder tot een strikter uitzetsysteem van illegalen. ‘Alle illegale migranten moeten terug’, onderstreepte Tusk na afloop van de Europese Raad. Hij vindt Spanje het voorbeeld van een geslaagde aanpak van de uitzettingen. ‘Daar kunnen wij nog wat van leren. Doen wij dat niet, dan gaat het hele Schengensysteem naar de knoppen’, waarschuwde Tusk.

Tegelijk krijgen de landen waar de vluchtelingen vooral arriveren (Italië, Hongarije, Griekenland, Malta) extra financiële en ambtelijke steun. Gaat de huidige stroom door, dan ontvangt het EU-zuiden dit jaar circa 300.000 vluchtelingen. Die opvang van 60.000 is dus een druppel op de gloeiende plaat.

 ‘Er komt een reusachtig probleem op ons af. Europa moet maar zien of het die vluchtelingenstroom wel aankan. Dit wordt in Europese zaken de grootste uitdaging in mijn tijd als kanselier’, verklaarde een doodvermoeide kanselier Merkel in de vroege ochtend van 26 juni, nadat de vergadering vijf nachtelijke uren over het probleem had gekibbeld.

‘Deze top wordt een mijlpaal in onze heronderhandelingen over het Britse EU-lidmaatschap’, twitterde PM David Cameron bij zijn aankomst in Brussel. Om de hitsige sfeer rond de bootvluchtelingen wat af te koelen kreeg de prime minister tien minuten om zijn beoogde hervormingen te schetsen. Men sprak spottend van een ‘welkom pauzenummer’. Cameron bracht geen duidelijkheid. ‘Hij houdt zijn kaarten voor de borst. De Britse eurosceptici zullen hem anders achtervolgen met nieuwe eisen’, zegt een betrokken diplomaat.

Via Camerons gesprekken met regeringsleiders is uitgelekt dat hij een vijftal veranderingen wil. De ‘ever closer Union’, waarbij de natiestaten uiteindelijk overbodig zouden worden, moet als doel vervallen. De eurozone mag geen bedreiging vormen voor de City in Londen. Groepen van nationale parlementen moeten Europese wetgeving kunnen tegenhouden. EU-burgers uit andere landen krijgen minder sociale uitkeringen. Meer vrijheid voor het bedrijfsleven.

Het kwam goed uit dat de leiders niet hoefden te reageren. Zij denken hier namelijk zeer uiteenlopend over. Frankrijk en Polen zijn afwijzend. Maar bijvoorbeeld Duitsland (Merkel), Nederland en Hongarije (Orbán) staan niet afwijzend tegenover enige afslanking van ‘Brussel’. Om geruzie te vermijden is het punt ‘referendum in/uit’ weggeschoven naar de Europese Raad van december. In de Financial Times van 10 juni toonde Europees vicevoorzitter Frans Timmermans enige sympathie voor de Britten. 'Die hebben nu eenmaal een andere politieke cultuur’.     

Eigenlijk had de Europese Raad het stagnerende Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid (GBVB) willen bespreken. Daartoe was de SG van de Navo, Jens Stoltenberg, genodigd.  Maar dit onderwerp kwam onder druk van de politieke actualiteit (alweer!) in de knel. Uiterlijk over een jaar presenteert Hoge Vertegenwoordiger Federica Mogherini ‘een algehele strategie voor het buitenlands en veiligheidsbeleid’, aldus de conclusies.

Om gekibbel te vermijden had voorzitter Tusk het agendapunt sancties tegenover Rusland overgedragen aan de ministers van Buitenlandse Zaken. De kwestie is controversieel omdat enkele landen en bedrijfstakken veel last hebben van de Russische tegenmaatregelen. Genoemde ministers hebben op 22 juni de economische sancties tegen Rusland verlengd tot midden januari 2016.

De eerste sancties dateren van 2014 na de Russische annexatie van de Krim.  Invloedrijke Russen kregen toen een inreisverbod opgelegd. Na de afscheiding van een deel van Oost-Oekraïne met steun vanuit Moskou, werden de sancties uitgebreid. In juli vorig jaar, na de ramp met de MH17 besloot de EU tot nieuwe economische sancties. Inmiddels zijn alle drie pakketten sancties verlengd tot rond de jaarwisseling. Doel is Moskou te dwingen haar destabiliserende rol in Oost-Oekraïne op te geven. Over de annexatie van de Krim hoor je overigens niemand meer.   

De genoemde problemen vertonen allemaal gebrek aan Europees engagement. Zodra het er om gaat spannen, prefereren regeringen hun eigen nationale aanpak. Die voorkeur sluit aan bij wat het publiek vandaag van Europa vindt. Dat voorspelt niet veel goeds voor Europa. ´Iedereen spreekt hier over de noodzaak van meer eenheid. Maar dit debat toont nu juist aan hoe verdeeld wij zijn’, klaagde voorzitter Donald Tusk op 8 juli in Straatsburg.