Donald Tusk omzeilt de kleinere EU-landen

Ondanks protest van de kleinere EU-landen (vooral de Benelux en Oostenrijk) houdt Tusk het probleem Griekenland buiten de Europese Raad. Dat is vreemd, hoewel onder zijn voorganger Van Rompuy deze praktijk al wel was ingeburgerd was. Er zijn echter belangrijke verschillen tussen de formule Van Rompuy en die van Tusk. 

Onderhandelen over een ingewikkeld probleem in de Europese Raad met 30 partijen (28 politieke leiders, de Commissievoorzitter en de ECB-president) lukt niet. Onder Van Rompuy werd het beoogde compromis daarom vaak tevoren onder Duits/Franse leiding in klein comité in stilte voorgekookt. Soms was de Eurogroep de wegbereider naar een akkoord. 

Maar het beraad dat Tusk nu buiten de Europese Raad om organiseerde was volgens hem uitdrukkelijk niet bedoeld als besluitvormend. Dan is er ook geen reden om het beraad aan alleen Duitsland en Frankrijk over te laten.

Het Financieele Dagblad van 21 maart zag de minitop als een ‘pedagogisch lesje’ waarin de Griekse regeringsleider Alexis Tsipras de oren is gewassen. Zoiets was beter in de Europese Raad gebeurd. Dan hadden de leiders van Spanje, Portugal en Ierland hun collega Tsipras hun aanpak kunnen schetsen. Zij hebben met gedurfde maatregelen wél de crises overwonnen.   

Een derde punt van belang is dat tijdens het voorzitterschap van Van Rompuy het vooroverleg tussen de hoofdrolspelers onzichtbaar bleef. Het ging om kort beraad, vlak voor de voltallige vergadering. Nu echter was er een aparte sessie, urenlang durend. Ze werd omringd met persfotografen die de wereld mochten tonen dat de Europese Raad tegenwoordig twee samenstellingen kent. Onder Van Rompuy was zoiets uitgesloten. 

‘Een zeer betreurenswaardige minitop’ zo omschrijft de centrumrechtse Franse Le Figaro van 23 maart het gebeuren. ‘Frankrijk en Duitsland kunnen het niet maken de belangrijkste problemen – de relatie met Rusland en Oekraïne en het probleem Griekenland – op eigen houtje namens de hele EU te willen regelen, zo schrijft de liberale Europarlementariër Sylvie Goulard in genoemd dagblad. 

Een reden waarom Tusk volgens een Brussels diplomaat de kleinere landen passeert is dat hij een van de zes grote landen vertegenwoordigd. Die streven historisch naar de leiding. Zij wijzen er op ruwweg driekwart van de EU-burgers te vertegenwoordigen. 

Dit was de eerste officiële vergadering die Tusk leidde, de vorige in februari was slechts ’n informeel treffen. Bij de bespreking van de energie-unie (zie hieronder) bleek dat Tusk in de Europese Raad, hoewel beoogd neutraal voorzitter, scherp let op het Poolse belang. Op een dergelijke instelling is Van Rompuy in vijf jaar tijd nooit betrapt. En al zeker niet voor iedereen zichtbaar.

Nederland liep in het verleden altijd voorop om te protesteren zodra de grootmachten weer de leiding namen. Zie het duel van minister Jozef Luns tegen president De Gaulle in de jaren zestig, dat Luns won. In 2001 vloog premier Wim Kok op een zondagmiddag hals over kop naar Londen. Hij had vernomen dat de grote EU-landen daar stiekem bijeenzaten. Ongenodigd stapte Kok bij dat beraad binnen om te protesteren. Rond 2004 leidde premier Jan Peter Balkenende maandenlang het verzet tegen de introductie van een vaste voorzitter in de Europese Raad. 

Dan is het toch opvallend dat minister-president Mark Rutte en minister van Buitenlandse Zaken Bert Koenders in hun brief aan de Tweede Kamer over de Europese Raad het protest van de Benelux niet eens noemen. Is Nederland er al tevreden mee dat minister Dijsselbloem de Eurogroep mag leiden? Dan werkt Rutte zo doende mee aan een precedent: het uithollen van de Europese Raad waar álle regeringen, groot en klein, altijd welkom waren. 

Griekenland is in een andere context komen staan sinds het aan de macht komen van de uiterst linkse Tsipras. Zijn partij Syriza, heeft de Grieken bezworen een eind te maken aan de diverse bezuinigingen en de versobering opgelegd vanuit Brussel. Tsipras en zijn flamboyante in leer gestoken minister van Financiën Giannis Varoufakis, willen dat de enorme staatsschuld van hun land door de partners deels wordt kwijtgescholden.

Op 20 februari heeft dit tweetal echter bakzeil moeten halen. Dat gebeurde onder sterke druk van met name Duitsland (minister van Financiën Wolfgang Schaüble). Onder leiding van minister Jeroen Dijsselbloem accepteerde Griekenland een ‘breder en dieper hervormingsproces’. Athene beloofde af te zien ‘van enig terugdraaien van eerder genomen maatregelen wat negatief zou uitwerken op de fiscale en economische situatie en de financiële stabiliteit’, aldus de verklaring van de Eurogroep.

Griekenland beloofde een lijst hervormingen die de Eurogroep in staat stelt de kredietverlening te hervatten. Als uiterste datum werd einde april genoemd. Bij het voorgaande dient vermeld dat alle Griekse toezeggingen tegen heug en meug tot stand kwamen. Van de snelheid van handelen waarop Dijsselbloem op 20 februari speculeerde is van Griekse kant niets terecht gekomen. Beledigende taal vanuit Athene richting Berlijn heeft de sfeer verder bedorven.

In totaal heeft Athene dit jaar naar eigen zeggen maar liefst negentien miljard aan steunkredieten nodig om te overleven. Inmiddels zit Griekenland volgens diverse verklaringen van de ministers daar financieel aan de grond. Zelfs het betalen van de ambtenaren en de pensioenen voor april zou niet meer lukken. Griekenland moet 450 miljoen aflossen bij de IMF. Maar volgens minister Nikos Voutsis is dat geld er niet. Het is ongebruikelijk dat een land zijn IMF-verplichtingen niet nakomt. 

Meer dan eens heeft de Griekse regering inmiddels de beloofde lijst hervormingen en bezuinigingen naar de Eurogroep gestuurd. Maar steeds bleek zij onvoldoende concreet. De recente brief van 1 april belooft extra belastingopbrengsten van 4,6 tot 6,1 miljard. Op die basis hoopt Griekenland uiterlijk op 24 april de overblijvende 7,2 miljard uit het nu aflopende Europese reddingsplan te mogen ontvangen. 

Merkel heeft de minitop volgens de Frankfurter Allgemeine Zeitung van 23 maart aangegrepen om Tsipras duidelijk te maken dat Griekenland in de eurozone moet blijven. Het had haar gestoord dat er al wekenlang een discussie woedt over een Grexit. ‘Mislukt de eurozone, dan gaat de EU eveneens over de kop’, zo herhaalde de kanselier haar onheilspellende waarschuwing van destijds.

Maar Brussel en diverse hoofdsteden denken daar inmiddels anders over. Daar groeit de overtuiging dat de Eurozone zo sterk is als haar zwakste schakel. Zodat het wellicht beter is die schakel – Griekenland – er maar uit te halen. Zelfs voormalig Commissievoorzitter Jacques Delors, een van de grondleggers van de EMU, denkt er volgens Agence Europe van 7 maart zo over.

Maar dan rijst wel meteen het schrikbeeld van een mogelijk Russisch reddingsplan voor Griekenland. Daarmee zou de EU haar greep over dit zo strategisch gelegen land verliezen. Athene loslaten betekent verder dat de landen met de euro kunnen fluiten naar een groot deel van de 240 miljard die zij tijdens de crisis in Griekenland hebben gestoken. Zou zich binnenkort werkelijk een Grexit aftekenen, dan komt er een extra Europese Raad. Dan wordt Griekenland meteen weer Chefsache.  

Hoofdpunt van de vergadering van de Europese Raad was de beoogde energie-unie waarvoor de Commissie op 25 februari een schets publiceerde. Voorzitter Tusk wil zijn stempel zetten op dit voor Polen zo belangrijk onderwerp. Insiders spraken smalend van een ‘Poolse agenda’. Dat land wil voor de aanvoer van aardgas minder afhankelijk worden van Rusland. Op dat probleem had Tusk de vergadering willen laten focussen. Maar dat is hem niet gelukt.

´De EU is vastbesloten een energie-unie met een toekomstgericht klimaatbeleid op te bouwen, op basis van de kaderstrategie van de Commissie met vijf nauw samenhangende en elkaar versterkende dimensies: energiezekerheid, een geïntegreerde Europese energiemarkt, energie-efficiëncy, het koolstofvrij maken van de economie, innovatie en concurrentie. De instellingen van de EU zullen hier werk van maken’, aldus de ambitieuze en breed gerichte conclusies waarmee de vergadering is afgesloten. 

Zoals het er staat komt er een energie-unie, maar de werkelijkheid is anders. Zo ontbreken in de conclusies de gebruikelijke streefdata voor hun realisering. Verder blijft verborgen wie in de beoogde energie-unie aan de touwtjes trekt. Afgesproken is dat de landen de vrijheid behouden bij hun energievoorziening hun eigen nationale strategie te blijven volgen. 

Zo subsidieert Duitsland na de Energiewende op grote schaal hernieuwbare opwekking, terwijl het Verenigd Koninkrijk er onlangs voor koos extra subsidie te geven aan de ontwikkeling van kernenergie. Frankrijk en het VK gaan voor kernenergie terwijl Duitsland daar mee stopt. In de conclusies staat dat ieder land zijn eigen energiemix blijft kiezen. 

De EU-landen geven samen iedere dag meer dan een miljard euro uit voor energie-invoer. De Commissie en Tusk willen dat de regeringen bij het onderhandelen over grote energieleveranties met andere landen (zoals het Russische Gazprom), die met gedurfde maatregelen de eurocrisis wél van zich af wisten te schudden, samen optrekken. Dat zou de machtspositie van Rusland wat afzwakken. Maar Nederland en andere landen hebben dit tegengehouden. Zij blokkeerden de komst van een Brussels inkoopapparaat dat hun nationale onderhandelingsvoordeeltjes zou kunnen opslorpen. 

‘Wij willen geen contracten die Nederland ter goedkeuring moet voorleggen aan de Commissie’, aldus Rutte na afloop in Brussel. In de conclusies staat dat voor contracten voor gas de vertrouwelijkheid van commercieel gevoelige informatie verzekerd zal blijven. Er bestaan meer dan driehonderd van zulke mammoetcontracten. 

Tijdens een conferentie over het energiebeleid op 17 maart in Brussel noemde de groene Europarlementariër Claude Turmes het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Nederland en Polen de belangrijkste dwarsliggers als het gaat om een alomvattend energiebeleid.  

In het Europees Parlement wees de Fransman Alain Lamassoure er op 11 maart op dat de Europese Raad al jaren allerlei beloften doet over gewenst energiebeleid zonder dat dit vervolgens wordt gerealiseerd. Uiterlijk in 2014 zou de uniforme Europese interne markt voor energie klaar zijn. Maar vandaag is dat nog altijd toekomstmuziek ‘omdat de regeringen hun eigen aanpak voorop stellen’, aldus Lamassoure.

De Europese Raad gaat ‘alles in het werk stellen’ opdat het omstreden vrijhandelsakkoord (TTIP) met de Verenigde Staten er toch komt. De regeringen ‘moeten meer ondernemen om de voordelen van de overeenkomst voor het voetlicht te brengen’, aldus de conclusies van de bijeenkomst.

In Duitsland en elders groeit verzet tegen TTIP. Zo vreest de SPD-minister van Buitenlandse Zaken, Frank-Walter Steinmeyer `de voorgestelde arbitrage waarmee grote investeerders nationale regeringen buitenspel kunnen zetten. Volgens een persverklaring van de PvdA-Eurodelegatie van 2 april dreigt er een ‘uitverkoop van Europa’. Het vrijhandelsverdrag met de VS mag in Europa niet leiden tot 'Amerikaanse toestanden' waarschuwt de PvdA.

Commissievoorzitter Juncker zei dat regeringsleiders in Brussel keer op keer enthousiast over het vrijhandelsakkoord spreken, maar teruggekeerd in hun hoofdsteden daarover zwijgen. Rutte schetste in Brussel de voordelen van vrijhandel tussen de grootste handelsblokken: meer banen en extra welvaart. 

Ook hij proefde bij zijn collega’s aarzelingen omdat het publiek niet positief staat tegenover het verdrag. Nederland gaat de voordelen van TTIP meer aan de grote klok hangen en de vooroordelen bestrijden, beloofde de premier. 

Opmerkelijk is het besluit van de Europese leiders om een actieplan te lanceren ‘tegen de aanhoudende desinformatiecampagne door Rusland’. Buitenlandvertegenwoordiger Federica Mogherini vormt een communicatieteam van de regeringen en de Europese instellingen samen, bijgenaamd The Myth Busters.

Wegens de kwestie Oekraïne besloten de Europese leiders hun harde koers tegenover Rusland voort te zetten. De lopende bevriezing van Russische tegoeden en de reisverboden voor vooraanstaande Russen worden gekoppeld aan de uitvoering van de in Minsk gesloten akkoorden. Daarin zijn Oekraïne, Rusland, Duitsland en Frankrijk een wapenstilstand overeengekomen. Met deze koppeling probeert men Rusland tot medewerking te dwingen. 

Nadat de EU Oekraïne vorig jaar met 1,36 miljard goedkoop krediet was bijgesprongen, besloot zij op 1 april om dit jaar en 2016 samen 1,8 miljard te verstrekken. 

Overigens leerde het debat dat de leiders verdeeld zijn over de aanpak van Rusland. Dalia Grybauskaité, de president van Litouwen, bijvoorbeeld bepleitte verdergaande strafmaatregelen. Een zestal landen, waaronder Griekenland, wil de sancties schrappen. De Oostenrijkse bondskanselier Werner Faymann betoogde dat ze contraproductief werken. Hij prefereert vredesbesprekingen. 

De Europese ministers van Financiën hebben op 10 maart Frankrijk twee jaar extra gegeven om het overheidstekort (4,3%) beneden de vereiste drie procent van het bbp te brengen. Dit gebeurde op voorstel van de Europese Commissie. Sedert 2009 kreeg Frankrijk nu al voor de derde keer clementie voor het niet naleven van de Maastrichtnormen. 

De Franse minister van Financiën, Michel Sapin, liet al op 8 december de Financial Times weten geen boodschap te hebben aan Brusselse uitspraken over zijn deficit. Klaas Knot, president van De Nederlandsche Bank, heeft daar inmiddels schande van gesproken. 

Knot wees erop dat Frankrijk in elf van de zestien jaar dat de euro bestaat een te hoog begrotingstekort had. Italië wordt eveneens al jaren gespaard. ‘Je krijgt het gevoel dat de kleinere landen in Brussel anders behandeld worden dan de grote’, zo schamperde de Duitse minister van FinanciënSchaüble op 10 maart.   

Een interessant novum van voorzitter Donald Tusk is het fors bekorten van de conclusies en eveneens van het nachtelijk beraad. Van Rompuy wilde dat overigens destijds ook. Hij stuitte erop dat de 28 nationale leiders allemaal hun eigen stem graag horen. 

Afwachten dus of Tusk wel slaagt. De conclusies beslaan dit keer 6,5 pagina (met bovendien veel wit op ieder velletje). Ooit waren er conclusies van meer dan 100 pagina’s. Twintig pagina’s maximaal was destijds Van Rompuy’s streven.

Griekenland stond dus niet op de agenda. Daarom was het Europees Semester ter bevordering van economische groei en banen na de energie-unie het belangrijkste onderwerp. Telden de conclusies hierover ooit vijftien pagina’s, nu beslaan zij één alinea. Daarin staat dat alles draait om drie dingen: investeren, structureel hervormen en groeivriendelijk de overheidsuitgaven in de hand houden.  

In de conclusies van de Europese Raad ontbreekt enigerlei verwijzing naar de stagnerende Bankenunie en andere eerder plechtig beloofde maatregelen om nieuwe eurocrises te voorkomen. Volgens het Financieele Dagblad van 26 maart maken tot nu toe nog slechts acht van de 28 landen werk van de basiswet voor de Bankenunie.

Minister Dijsselbloem is volgens die krant een van de ministers die van de Commissie een brandbrief ontving met vragen om opheldering. Verder blijven de EU-landen in gebreke bij het vullen van het afwikkelingsfonds voor omvallende banken. Vorig jaar hebben zij beloofd daarvoor 55 miljard euro bijeen te brengen. 

De oorzaken van dit getreuzel? De regeringen leunen momenteel tevreden achterover. Dat kan sinds in juli 2013 een moedige ECB-president Draghi de speculanten met ongekende maatregelen bedreigde. Meteen keerde de rust terug op de financiële markten en dit tot op vandaag. Verder speelt mee dat de regeringen sinds 2010 de bevolking pijnlijke maatregelen hebben opgelegd. 

De zwakke broeders Ierland, Spanje en Portugal saneerden intussen met succes. Vandaag nóg meer bezuinigen en hervormen, daar hebben de regeringen helemaal geen zin in. Zoals bekend stimuleren de lage olieprijs en nieuwe injecties van de ECB momenteel de economische ontwikkeling.     

Dit was (alweer) een weinig spannende Europese Raad. De kwestie Griekenland, die heel Europa vandaag toch bezighoudt, is elders afgehandeld. Komt Griekenland niet met hervormingen, dan keert de eurocrisis binnenkort in alle hevigheid terug. Voorzitter Tusk zoekt in het Brusselse labyrint intussen naar zijn stijl van leiderschap. Duitsland en Frankrijk sturen hem daarin bij. 

Premier Rutte dook even weg bij het protest tegen de Duitse/Franse oppermacht. Dat komt wellicht omdat de regering minister Dijsselbloem als Eurogroepvoorzitter wil laten herbenoemen. Toch verdient een opsplitsing van de Europese Raad Ruttes kritische aandacht. 

Ten slotte leert het debat over de energie-unie dat dit een project wordt voor de zeer lange termijn, áls het er al ooit van komt. Op dit terrein koesteren de regeringen voorlopig hun autonomie.