Boek MI fellow Hanco Jürgens verschenen

In Na de val, Nederland na 1989 bespreekt Hanco Jürgens de invloed van de val van de muur en het einde van de Koude Oorlog op de Nederlandse politieke cultuur. Op het eerste gezicht vormde 1989 geen breuk in de vaderlandse geschiedenis, maar wie verder kijkt ziet hoe groot de invloed van de gebeurtenissen in dat jaar op de Nederlandse verhoudingen is geweest. Met het einde van het Oost-West conflict verloren oude ideologieën aan kracht, waardoor andere dan de traditionele links-rechts tegenstellingen naar voren traden. De politiek kreeg steeds meer te maken met kritische burgers, die zichzelf niet herkenden in het beleid. Bovendien werd door de voortschrijdende Europese integratie de kloof tussen burger en politiek zichtbaar. De maatschappelijke onrust in Nederland wordt in dit boek verklaard door het moeizame aanpassingsproces van ons land aan de nieuwe internationale verhoudingen.

Hanco Jürgens laat in zijn boek zien wat de gevolgen zijn geweest van het wegvallen van grenzen voor de Nederlandse samenleving. De plotselinge val van de muur bevestigde hoe moeilijk het was om de toekomst te voorspellen. Oude zorgen over veiligheid vielen weg, en er kwamen nieuwe voor in de plaats. Maakte men zich in de jaren tachtig druk over de neutronenbom, een kernramp of zure regen, begin jaren negentig werden thema’s als veiligheid op straat, uitkeringsfraude en integriteit van ambtenaren actueel. Het derde kabinet Lubbers, dat twee dagen voordat de muur viel aantrad, hechtte veel waarde aan handhaving van regels en stelde een aantal heilige huisjes ter discussie, zoals de onaantastbaarheid van de WAO. Premier Lubbers noemde Nederland ziek en volgens minister van Financiën Kok was de tolerantiegrens ten aanzien van misbruik van uitkeringen tot een nulpunt gedaald. Koot en Bie muntten naar aanleiding van Koks uitspraken in oktober 1990 de term Nieuw Flinks. In het televisieprogramma Keek op de week vroeg Wim de Bie zich bezorgd af of ‘die hele PvdA’ anabolen heeft geslikt. Een mooi voorbeeld van de wijze waarop het denken over veiligheid in die jaren veranderde was ook de introductie van de stadswachten in Amsterdam op 1 februari 1990, minder dan drie maanden na de val van het IJzeren Gordijn.

Niet alleen grenzen stellen, ook grenzeloosheid was een belangrijk thema in de jaren negentig. De vlucht in droomwerelden uitte zich in de wulpse, experimentele feesten in de Amsterdamse Club RoXY en in de vele festivals die werden opgericht. Ook uit de aandacht voor de exclusieve feesten van de nieuwe rijken in bladen als Quote en HP/De Tijd bevestigen een hang tot escapisme. De stevige groei van de economie versterkte de idee dat Nederland een voorbeeld voor andere landen kon zijn. Pas na de eeuwwisseling bleek hoe kwetsbaar het land was geworden door dit soort fantasieën.

Herziening rol Nederland

De verhoudingen in Europa hadden grote invloed op ons land. De Nederlandse regering moest zich steeds opnieuw instellen op gebeurtenissen buiten die landsgrenzen waar zij minder invloed op had dan gewenst: de Duitse hereniging, de Europese integratie en de oorlog in Joegoslavië. Meermaals leed de regering gezichtsverlies door onhandig manoeuvreren of doordat voorstellen op het laatste moment moesten worden ingetrokken. Het debat over anti-Duitse sentimenten in Nederland, dat zijn hoogtepunt had in de jaren 1993-1995, kan niet los gezien worden van deze ontwikkeling. Het zelfbeeld van de Nederlanders als progressief en vrijzinnig kwam erdoor onder druk te staan. In 1995 viel de Bosnische Moslim-enclave Srebrenica. Het leidde tot een herbezinning op de besluitvorming van de Nederlandse regering en op de internationale oriëntatie van Nederland. Bovendien gaf het een extra impuls tot een herziening van de rol van Nederlanders in de Tweede Wereldoorlog en Indonesië.

Pim Fortuyn kwam als politicus op een moment , dat de kiezersmarkt in beweging raakte. Het maatschappelijk protest was sterk afgenomen, maar de kritiek op het functioneren van de overheid nam juist toe. Fortuyn wist als nieuwkomer optimaal gebruik te maken van de depolitisering van het politieke debat onder Paars. De regering Kok had zich kwetsbaar gemaakt door zich te verbinden aan het zo succesvolle poldermodel, dat gezien werd als een mogelijk exportproduct voor Europa. Toen dit echter niet mogelijk bleek, en de economie begon te haperen, stond niet alleen de reputatie van het poldermodel op het spel, maar ook van de regering, in het bijzonder van lijsttrekker Ad Melkert, die het poldermodel had omarmd.

Europese integratie

Het populisme dat vrij plotseling in 2001 opspeelde kan niet los worden gezien worden van de voortschrijdende Europese integratie. Sinds de val van de Muur leek Nederland internationaal aan invloed te verliezen, in plaats van te winnen. Was Nederland in 1989 nog één van de twaalf lidstaten, in 2014 is het één van de achtentwintig. Het zo vaak geconstateerde democratisch tekort zou wel eens vooral betrekking kunnen hebben op een gevoel van machteloosheid door de betrekkelijke invloed van Nederland in de EU. Dat gevoel wordt bevestigd door de geringe herkenbaarheid van de Brusselse besluitvormingsprocessen. De trage bestuurscultuur van de EU staat veraf van de pragmatische Haagse politiek.

Hanco Jürgens laat in zijn boek zien dat het met de betrekkelijke invloed van Nederland in de EU wel meevalt. Vooral op economisch terrein staat de Nederlandse regering sterk in Brussel, geruggensteund door De Nederlandsche Bank. Als het echter om de toekomst van de democratie in de EU gaat, heeft Nederland vaker inschattingsfouten gemaakt, waardoor de invloed op dit terrein veel geringer is. De belangrijkste voorbeelden zijn de totstandkoming van het Verdrag van Maastricht (zwarte maandag) en van het grondwettelijk verdrag, dat in 2005 in een referendum werd afgestemd. Om dit soort fouten te voorkomen moet het politieke debat over de toekomst van de EU ook in Nederland op het scherpst van de snede wordt gevoerd. Daar heeft de politiek nog een belangrijke taak te vervullen.

--------------

Na de val is het boek van de maand in het januarinummer van het Historisch Nieuwsblad: “een prachtige studie, die de lezer op een andere manier naar het recente verleden laat kijken.”