Waarom de EU banenpuzzel voortduurt

Terwijl de eurocrisis wegebt, worstelt de EU met nieuwe uitdagingen: spanningen met Moskou over Oekraïne en het neerschieten van de MH17; de vanuit Rusland bedreigde energievoorziening; de verdeling van de reeks topfuncties bij de Europese Commissie, de Europese Raad en de Eurogroep.

Alle drie problemen kunnen door de verdeeldheid tussen de regeringen uitmonden in een crisis. Daarom roept Herman Van Rompuy de Europese Raad al op zaterdag 30 augustus weer bijeen. Dat is nog voordat in september de Europese instellingen na de zomervakantie open gaan.

Inzet van het beraad zijn de volgende functies in volgorde van belangrijkheid

• - 

  Opvolging (m/v) van de christendemocraat Van Rompuy als ‘president van Europa’. Hij zelf is niet herbenoembaar. Krachtens artikel 15.5 VEU kiest de Europese Raad de voorzitter bij gekwalificeerde (ruwweg drie vierde) meerderheid.

Na de beschamende vertoning rond de aanwijzing van Jean-Claude Juncker als kandidaat Commissievoorzitter, mikken de staatshoofden en regeringsleiders op consensus. Onder de diverse namen die circuleren die van minister-president Mark Rutte.

• - 

  Opvolging José Manuel Barroso als Commissievoorzitter. Op 16 juli heeft het Europees Parlement (EP) met 422 tegen 250 stemmen op voordracht van de Europese Raad de Luxemburgse voormalige premier Jean-Claude Juncker, eveneens christendemocraat, gekozen. Juncker had volgens het verdrag VEU 376 stemmen nodig.

Juncker’s aanwijzing krachtens artikel 17.7 VEU is niet onomstreden. Hij had zich tevoren verzekerd van de steun van de grote fracties van christendemocraten, sociaaldemocraten en liberalen. Die tellen samen 480 stemmen.

Tegen die achtergrond haalde Juncker in de geheime stemming minder stemmen dan verwacht. Dit valt temeer op omdat uit andere fracties door sommigen naar eigen zeggen voor Juncker is gestemd.

Alvorens tot de stemming over te gaan stak Juncker voor een volgepakt Europees Parlement een indrukwekkende rede af. Motto: ‘Een nieuwe start voor Europa: Mijn agenda voor banen, groei, billijkheid en democratische verandering. Politieke Beleidslijnen voor de nieuwe Europese Commissie’. Juncker kondigde een investeringsprogramma aan van €300 miljard om de slabakkende economie aan te wakkeren.

Gaat dat lukken? In het verleden lanceerde de Commissie o.a. via voorzitter Jacques Delors vergelijkbare programma’s. Die zijn echter steeds in de Europese Raad wegens gebrek aan financiering met lof voor de auteurs op de lange baan geschoven.

• - 

  Verdeling van de portefeuilles binnen de 28-koppige nieuwe Europese Commissie die 30 oktober moet aantreden. Dit is krachtens artikel 17.6 VEU het voorrecht van Juncker als toekomstig voorzitter.

Intussen strijden grote en kleinere landen niettemin om invloed op de Commissie via claims op de meest prestigieuze posten.

Ander probleem is dat Juncker mikt op een derde vrouwen terwijl de regeringen hem daarin tot op heden absoluut niet volgen. Hoewel vrijwel alle regeringen hun kandidaat hebben aangeduid heeft Juncker nog maar een viertal vrouwelijke namen, terwijl hij mikt op tien.

De pas herkozen voorzitter van het Europees Parlement de sociaaldemocraat Martin Schulz waarschuwt dat een ‘gentlemen’s club’ daar niet de vereiste benoemingsgoedkeuring krijgt.

• - 

  Wellicht komt 30 augustus de functie van voorzitter van de Eurogroep van minister van Financiën Jeroen Dijsselbloem ter discussie. Zijn termijn loopt tot 2015, maar o.m. Frankrijk en Duitsland willen dat dit een voltijdse baan wordt. Officieel handelen volgens Protocol 14 de ministers van Financiën van de landen met de euro dit af. In werkelijkheid zullen de staatshoofden en regeringsleiders dit naar zich toetrekken.

  Spanje claimt de post van Dijsselbloem en dit zelfs al vanaf 21 januari vorig jaar, de dag dat hij werd benoemd. Volgens het Spaanse dagblad El Pais van 21 juli is Nederland nog als enige tegen de vervanging van Dijsselbloem door de Spaanse conservatieve minister van Financiën Luis de Guindos.

Spanje verloor zijn zetel in de top van de ECB en claimt compensatie. Door nu al een Spanjaard te kiezen komen Van Rompuy en Juncker bovendien de zuidelijke landen tegemoet.

De speciale Europese Raad van 16 juli in Brussel eindigde in een mislukking. Voorzitter Van Rompuy wist de complexe geografische, politieke en feministische vereisten rond de functieverdeling niet te verenigen in een voor 28 staatshoofden en regeringsleiders acceptabel compromis. 'Een dergelijke delicate kwestie vraagt meer tijd, ik weet daar als voormalig kabinetsformateur alles van', zo rechtvaardigde de Belg zich.

Minimaal was het de bedoeling geweest Barones Catherine Ashton te vervangen. Zij is de Hoge Vertegenwoordiger voor het Buitenlands en Veiligheids Beleid en tegelijk lid van de Commissie. Alleen een verenigde vergadering van de Europese Raad met de kandidaat Commissievoorzitter kan krachtens artikel 18.1 VEU de Hoge Vertegenwoordiger aanwijzen.

Juncker moet namelijk weten wie in zijn Commissie Ashton opvolgt voordat hij de 26 andere posten kan toedelen.

Juncker staat inmiddels onder tijdsdruk. In september worden alle Commissiekandidaten een voor een ondervraagd op hun geschiktheid door het Europees Parlement. Dat leidt wellicht tot een of meer uitvallers, waarvoor de betrokken regering een invaller (m/v) moet zoeken. Dat hele proces duurt weken.

Maar in oktober moet Juncker zijn complete Commissie ter goedkeuring voor het Europees Parlement brengen. Op 31 oktober vertrekt de Commissie Barroso II omdat zij er dan precies vijf jaar heeft opzitten. Barroso c.s. houden er al rekening mee langer aan te moeten blijven.

Voor de opvolging van de weinig succesvolle sociaaldemocratische Ashton circuleert een reeks namen. Aanwijzing van de favoriete Federica Mogherini stuitte echter in de Europese Raad op verzet van o.a. de Oost-Europese landen. Zij verwijten de Italiaanse slap optreden tegen Moskou en willen zelf een van de topfuncties.

Anderen regeringen wezen op Mogherini’s (41) gebrek aan politieke ervaring. Zij is pas enkele maanden minister van Buitenlandse Zaken. Temeer omdat de post naar een sociaaldemocraat zal gaan, circuleert de naam van minister van Buitenlandse Zaken Frans Timmermans voor Ashton’s prestigieuze post.

Zowel de Europese Raad (Van Rompuy als ‘formateur’) als de Commissie (Juncker) heeft het moeilijk met het verdelen van de topposities. De komende Commissievoorzitter staat voor het ontwarren van een ingewikkelde knoop wil hij de vereiste goedkeuring van zijn team van het EP binnenhalen.

Formeel zijn alle leden van de Commissie gelijk. In werkelijkheid telt zij ruwweg vier graden: een zestal topfuncties zoals economische en monetaire zaken; een tiental zware functies zoals het landbouwbeleid, evenveel wat minder belangrijke jobs zoals die van Neelie Kroes met digitale agenda en tenslotte enkele vrijwel lege functies zoals de post ‘bevordering meertaligheid’.

De zes grote landen claimen uiteraard de topfuncties. Het is een ongeschreven regel dat ook middelgrote landen, zoals Nederland, daarvoor in aanmerking komen, zij het bij toerbeurt. Kleinere landen kunnen topfuncties veroveren door betere kandidaten te sturen. Luxemburg bijvoorbeeld heeft altijd een belangrijke portefeuille en Nederland en België vaak eveneens.

Dan is er het element van de gewenste vervrouwelijking. De negen zittende vrouwen in de Commissie, waaronder Neelie Kroes, schreven hierover samen een brief aan Juncker. Zij wijzen er speels op ‘dat uit onderzoek en anekdotes steeds duidelijker wordt dat grote organisaties beter functioneren met een divers leiderschap’. 

Daarnaast telt dat naast de Oost-Europese landen de door de eurocrisis belaagde landen hun eisen stellen. Verder moet Juncker de grote politieke stromingen uiteraard evenwichtig aan bod laten komen. Probleem is ten slotte dat er eigenlijk geen werk is voor 28 commissarissen, allemaal met hun eigen prestige en hofhouding. Alle lidstaten staan nu eenmaal op een zetel.

Juncker wil dit probleem oplossen door belangrijke portefeuilles op te splitsen. Volgens bestuurskundige experts zou de Commissie met twaalf leden (zes uit de grote landen en zes uit de rest) plus de voorzitter beter draaien. Dat probleem speelt nu op.

De nieuwe Commissievoorzitter mist de bevoegdheid om zelf geschikte kandidaten te mogen aanzoeken. Hij moet het doen met de namen die de hoofdsteden aanreiken. Het wordt dus een opdracht vol passen en meten.

Wat kan helpen is dat op het eerste gezicht minder zware portefeuilles landen aanspreken die juist daar grote belangen hebben. Zo wilde het grote Duitsland vorige keer energie en eerder de uitbreiding.

Als troostprijs, maar vooral om de puzzel af te krijgen, kroonde de voorzitter het verleden in de finale enkele leden tot vicevoorzitter. Dat gebeurde vorige keer met Kroes.

Dit vicevoorzitterschap stelt in de praktijk weinig voor. Even overwoog Juncker een ‘kernkabinet’ te vormen van extra zware vicevoorzitters. Hierlangs wilde hij de centrale portefeuilles om zich heen formeren. Maar dan creëer je eerste en tweederangs commissarissen en dat stuit op verzet in de hoofdsteden (en is bovendien strijdig met de Europese verdragen). 

Komende carrousel vol namen verandert qua samenstelling momenteel met de dag. Vijf landen overwegen hun zittende commissaris handhaven: Duitsland (Oettinger, energie), Roemenië (Ciolos, landbouw), Oostenrijk (Hahn, regionaal beleid), Kroatië (Mimica, consumentenrechten) en Slowakije (Sefcovic, institutionele kwesties).

Dit wil echter niet zeggen dat zij deze portefeuille behouden. Wat Slowakije betreft circuleert inmiddels de naam van de gerespecteerde minister van Buitenlandse Zaken, de ex-communist Miroslav Lajcak voor de post van Ashton. De Slowaak wordt ook genoemd als opvolger van VN SG Ban Ki-moon.

Diverse andere regeringen hebben al aangeduid wie als ‘nieuweling’ naar de Commissie gaat. Londen koos voor baron Jonathan Hill, leider van de House of Lords. Drie landen sturen hun voormalige premier. Finland stuurde Jyrki Katainen. Hij volgde intussen tijdelijk zijn landgenoot Olli Rehn op die in het EP is gekozen.

Verder Letland met Valdis Dombrovskis en Estland met Andrus Ansip, chemicus en gedurende negen jaar premier. Diverse landen sturen een voormalig minister zoals Ierland, Phil Hogan en Malta, Karmenu Vela, een voormalig architect. Tsjechië wees oud-minister Pavel Vertik aan en Litouwen, oud-minister en arts Vytenis Andriukaitis als banneling van Jozef Stalin geboren en opgegroeid in Siberië.

Nederland en België houden hun kandidaten achter de hand. Nederland denkt zoals bekend aan Dijsselbloem. Nu Juncker enorm verlegen zit om vrouwelijke kandidaten maakt minister Lilianne Ploumen naar verluidt eveneens kans bijvoorbeeld op Ontwikkelingssamenwerking. Namens België wil Karel De Gucht blijven.

Daar staat het ervaren Europarlementslid Marianne Thijssen verder te trappelen. Omdat eigenlijk de Franstaligen aan de beurt zijn, wordt de Luikse minister van Buitenlandse Zaken Didier Reynders genoemd. De demissionaire regering kon nog geen keuze maken.

Begin augustus meldden de media dat De Gucht de begeerde post van Ashton kan krijgen, mits het kabinet Di Rupo hem maar aanwijst. Waarschijnlijk is de wens hier de vader van de gedachte.

Bulgarije wil zijn minister van Buitenlandse Zaken, Kristian Vigenin sturen. De aftredende Bulgaarse EU-commissaris mw. Kristalina Georgieva (humanitaire hulp en crisisbestrijding) heeft grote internationale ervaring o.a. bij de Wereldbank.

Kan zij de post van Ashton bemachtigen, dan mag Georgieva van Sofia in Brussel blijven. De Bulgaarse is een van de beste commissarissen. Haar handicap is dat het doodarme Bulgarije als het op touwtrekken aankomt niet meetelt.

Frankrijk staat er op dat voormalig minister van Financiën en Economische Zaken, Pierre Moscovici, een vertrouweling van Hollande, de ‘Eurotsaar’ wordt. Frankrijk voldoet echter al jaren op geen stukken na aan de begrotingsnormen. Daarom voelen Duitsland, Nederland c.s. er niets voor het toezicht daarop in Parijs te leggen.

‘Dat is de duivel willen uitdrijven met Beëlzebub’, zegt CDU-begrotingsexpert Norbert Barthle in dagblad Le Monde van 22 juli. Wel zei kanselier Angela Merkel dat de post van de genoemde liberaal Olli Rehn nu bestemd is voor een sociaaldemocraat. 

Hongarije overweegt zijn minister van Buitenlandse Zaken en Handel, Tibor Navracsics te sturen. Volgens Natasha Bertaud, de woordvoerster van Juncker stuurt Polen zijn minister van Buitenlandse Zaken de voormalige journalist Radoslaw Sikorski en Portugal Carlos Moedas, staatssecretaris bij de premier.

Spanje denkt aan voormalig landbouwminister Miguel Arias Cañeta. Nog onbekend zijn Cyprus en Zweden dat mogelijk commissaris Cecilia Malmström herbenoemt.

Insider Peter Ludlow van Eurocomment meldt dat Van Rompuy, Merkel en Hollande met hun speciale gast Juncker vlak voor de Europese Raad van 16 juli hebben geprobeerd de puzzel af te maken.

De Deense sociaaldemocraat mw. Helle Thorning-Schmidt werd voorzitter van de Europese Raad, genoemde Mogherini de opvolgster van Ashton. Dat zouden de Polen en andere Oost-Europeanen echter nooit accepteren.

Maar… als Jean-Claude nu zo soepel was om die dwarsliggers ondershands bij een kopje koffie wat toezeggingen te doen? Dan was de puzzel gelegd.

Dat vertikte Juncker. Hij piekerde er zelfs niet over op de eerste dag van zijn regime naar het pijpen te dansen van de Europese leiders. Die hadden dat toch wel kunnen weten.

Jean-Claude koestert zijn principes. Bovendien begon die dag vanuit Berlijn de naam van Donald Tusk, de succesvolle Poolse premier, rond te zingen. Kortom, deze Europese Raad was al mislukt op het moment van de opening.

Ten slotte de opvolging van Van Rompuy. De Europese Raad kiest zijn voorzitter bij een gekwalificeerde meerderheid. Naast de Deense sociaaldemocratische premier, circuleren de namen van haar Ierse collega Enda Kenny en genoemde Tusk.

Deze twee regeringsleiders geven er de voorkeur aan hun taak thuis af te maken, zeggen zij. Of zij werkelijk nee zeggen, eenmaal gevraagd?

Grote handicap van Tusk is dat hij nauwelijks Engels spreekt, laat staan Frans.

Dan komt de eerdergenoemde Estlander Andrus Ansip, vloeiend in het Engels, in beeld. Ansip (2005-2014) is na Juncker en vóór Merkel Europa’s langstzittende regeringsleider dus ‘n allrounder in de Europese Raad.

Verder circuleert nog de naam Enrico Letta, voormalig kortstondig sociaaldemocratisch Italiaans premier. Volgens dagblad Le Monde liet zelfs aftredend Commissievoorzitter Barroso blijken Van Rompuy wel te willen opvolgen. De krant noteerde meteen dat diens ‘aanmelding’ de complete confusie weergeeft rond de opvolging van Van Rompuy.

Een deal waarbij Frankrijk de in EU-kwesties ervaren Thorning-Schmidt accepteert op voorwaarde dat van Berlijn Moscovici Olli Rehn mag opvolgen als Eurotsaar? Dat is eerst haalbaar nadat Oost-Europa genoegdoening krijgt en Merkel haar aarzeling over de Fransman overwint.

Mogelijk wil Juncker komende weken toch bijspringen? Zou best kunnen. Maar dan geheel op zijn initiatief. Zo kennen wij de Luxemburger toch. 

Vast staat inmiddels dat de staatshoofden en regeringsleiders er 30 augustus pas uitkomen via een totaalpakket. De messen zijn zó gewed dat iedereen op scherp staat. Mogelijk komen in de loop van augustus nog andere namen boven drijven. Zo ging het in 2009. Destijds verschenen zowel Van Rompuy als Ashton pas op het laatst op het toneel.

Op 16 juli heeft de Europese Raad uitvoerig besproken hoe Rusland te straffen wegens het optreden in Oekraïne. De Raad veroordeelde de voortdurende illegale activiteiten van bewapende separatisten daar.

Men noteerde dat onvoldoende voortgang is geboekt ten aanzien van het instellen van een staakt-het-vuren met grensbewaking, de teruggave van bezette grensposten, de vrijlating van alle gegijzelden en onderhandelingen over een vredesplan. De Europese Raad kondigde nieuwe sancties aan, tenzij de Russische regering alsnog tegemoet kwam.

De kwestie is vervolgens uiteraard verergerd na het op 17 juli neerschieten boven Oekraïne van de Maleisische Boeing 777 MH17 met 298 inzittende burgers, voornamelijk Nederlanders, die allemaal omkwamen. Tot dan toe aarzelde Europa enorm omdat je met sancties snel in je eigen vingers snijdt. Op 30 juli gingen nieuwe meer pijnlijke sancties in, de zogenaamde ‘fase drie’ die Brussel nog altijd had vermeden.

Europa verbiedt voortaan investeringen in Russische overheidsobligaties en het aanbieden van investeringen met kapitaal uit de EU aan Rusland. Europa verbiedt verder de in en uitvoer van wapens, maar alleen voor nieuwe contracten wat de maatregel que omvang sterk beperkt. Er geldt voortaan enige beperking van de zeer omvangrijke handel EU-Rusland in materiaal dat behalve civiel ook militair inzetbaar is. De uitvoer van technologie voor olieboringen wordt beperkt.

Aansluitend op de eerdere maatregelen worden acht intimi van president Vladimir Putin en drie bedrijven die Oekraïne destabiliseren onderworpen aan maatregelen zoals geen visum en het bevriezen van hun buitenlandse bankrekeningen. In totaal worden aldus inmiddels ginds 87 schatrijke personen en twintig bedrijven door de Europese sancties getroffen.

‘De strafmaatregelen zijn een scherpe waarschuwing dat de illegale annexatie van grondgebied en de gewilde destabilisering van een soeverein buurland onaanvaardbaar zijn in de 21e eeuw’, zo schreven Van Rompuy en Barroso op 29 juli toelichtend. 

Rusland zinspeelde als reactie meteen op een verhoging van de prijs van het aardgas waarvan de Baltische staten en Finland totaal afhankelijk zijn. De omvangrijke Russische invoer van diverse agrarische producten uit o.a. België en Nederland staat op het spel. Wellicht volgen andere tegenmaatregelen.

Het is afwachten of de wederzijdse sancties leiden tot een handelsoorlog. Concerns als Shell, BP en Renault/Nissan met grote belangen in Rusland vrezen dat. De verwachte kleine opleving van de economie in de eurozone slaat dan om in een krimp, zo voorzien economen.