Verdragstrein naar Lissabon

Aalt Willem Heringa, hoogleraar vergelijkend constitutioneel en administratief recht Maastricht University

Eind 1813, na het binnenvallen van de geallieerde troepen in Nederland gepaard gaande met het geleidelijke vertrek van de Franse troepen, en een opstand in Den Haag tegen de Fransen, zeilde de latere Koning Willem I - de tunnel was er nog niet - van London naar Scheveningen. In december 1813 werd een grondwetscommissie ingesteld. Deze commissie ontwierp de Grondwet van 1814 op basis van de befaamde Schets van Van Hogendorp van 1812. Wat een snelheid van handelen in het tijdperk van trekschuit, diligence en zeilschepen! Na aanvaarding van de Grondwet op 29 maart 1814 werd Willem I de dag erna ingehuldigd. Bij het Verdrag van Parijs van 1814 -  een verdrag van (het gerestaureerde) Frankrijk, Oostenrijk, Groot-Brittannië, Pruisen en Rusland - was nog onduidelijk of België aan Nederland zou worden toegevoegd, maar in juni 1814 werd door de mogendheden het Protocol van London getekend waarin tot de vereniging werd beslist.

Het Congres van Wenen en het vervolg het Verdrag van Wenen van 1815 herordenden de statelijke indeling van Europa. Oostenrijk verwierf zo bij voorbeeld gebieden aan de Adriatische Zee en kreeg een positie in Italië. De Oranje Nassaus werden aangesteld over Nederland en het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden werd gevormd op basis van de Acht Artikelen van London (Protocol van London van 1814 – inhoudende toekenning van België en Nederland aan Willem I. Het territorium van Frankrijk werd teruggebracht en het Groothertogdom Luxemburg werd opgericht met als vorst het Huis van Oranje.

In 1830 werd op de Conferentie van London besloten dat België onafhankelijk zou zijn. De Belgische onafhankelijkheid werd door Nederland pas in 1839 bij het Verdrag van London erkend. De 19^e eeuw kent verder vele verdragen die Europese grenzen vastleggen, vredes stichten en vrij verkeer over rivieren regelen: het vrije verkeer der scheepvaart. Met daarna in de 20^ste eeuw de Vrede van Versailles van 1919 en in 1947 de Vrede van Parijs.

Daarna ging het snel: de Europese samenwerking en eenwording alleen al leidden tot een versnelling van de vaart der verdragen en ook tot een snellere opname in de vaart der volkeren en hun Europese organisaties. Daarbinnen uiteraard zeer prominent de verdragen die leidden tot de huidige VEU en VWEU verdragen. Zo succesvol en overweldigend dat zelfs de Benelux werd ingehaald en nog ergens op een zijspoortje staat.

Er waren vele tussenstations op weg naar Lissabon, het voorlopige eindstation, ook al zijn er na Lissabon al weer verdragen gesloten zoals de met de E(M)U sterke band hebbende Fiscal compact. Zo heeft eindstation Lissabon aansluiting gegeven op enkele kleine lijntjes. Op enigerlei moment zal er weer aanleiding zijn om door (of terug?) te rijden naar een volgend station.

Op een rijtje, een kleine selectie:

• - 

  1948: Verdrag van Brussel en
• - 

  1949: Noord-Atlantisch Verdrag
• - 

  1949: Verdrag van London en de oprichting van de Raad van Europa
• - 

  1950: Rome: EVRM
• - 

  1951: Parijs: EGKS
• - 

  1957: Verdrag van Rome (EEG)
• - 

  1965: Fusieverdrag EG
• - 

  1985: Verdrag van Schengen
• - 

  1986: Single European Act
• - 

  1990: Twee plus vier verdrag (Duitse hereniging)
• - 

  1992: Verdrag van Maastricht: E(M)U
• - 

  1996: Verdrag van Amsterdam
• - 

  2001: Verdrag van Nice
• - 

  2007: Verdrag van Lissabon
• - 

  20??: Verdrag van..... tot aanvulling van Lissabon met bepalingen over de bankenunie, financiële steun en economische unie..... of: over de herijking van de bevoegdheden van de EU (of inhoudende de Brixit?)…

En met tussendoor nog een veelheid van andere documenten en programma’s en verklaringen zoals de Verklaring van Laeken, de Kopenhagen criteria en het Stockholm programma. En verder de vele verdragen die tot uitbreiding van de oorspronkelijke zes tot de huidige 28 EU lidstaten hebben geleid.

Een objectief buitenstaander kan niet alleen de keuzes voor de stations/steden zeer billijken - meestal hoofdsteden met de uitzondering van Maastricht en Nice. Qua inhoud maakt het lijstje inzichtelijk dat, hoe snel het ook ging tussen de landing van Willem I in november 1813 en vier maanden later de Grondwet van 1814, de internationale en vooral ook Europese rechtsontwikkeling Nederland inmiddels heeft ingebed in een vlechtwerk van internationale en Europese afspraken met daarbij horende organisaties en consequenties.

De vorming van het Koninkrijk der Nederlanden in 1814/15 was evenals de totstandkoming van het Koninkrijk, ingegeven vanuit overwegingen van machtsevenwicht en voorkoming van nieuwe conflicten. Met Wenen werd Europa ge-/herordend. Na de Tweede Wereldoorlog was het perspectief hetzelfde: vrede en welvaart - waarbij soevereiniteit en monarchie minder centraal stonden - door samenwerking, open grenzen, interne markt en vervlechting. Dat bleek succesvol en tevens een wonderbaarlijk pro-actief antwoord op de ontwikkelingen van globalisering en verandering van de machtsblokken op globaal niveau. Europa had daarmee een voorsprong. Laten we hopen dat dat niet een remmende voorsprong is geworden en dat we de Europese trein kunnen laten doorrijden. Dat leidt tot mooie literatuur en naar de toekomst.

Dit artikel verscheen in De Hofvijver nr. 36 d.d. 25 november 2013.