Geen speech op weg naar de uitgang van de Europese Unie

Prof. Mr. A.W. Heringa is hoogleraar vergelijkend constitutioneel recht aan de Universiteit Maastricht

De speech van de Britse premier David Cameron ademt veel meer pro-Europa dan op eerste gezicht lijkt. 'Het zal de eurosceptici waarschijnlijk minder geruststellen dan de eurofielen.' Analyse van Aalt Willem Heringa, directeur van het Montesquieu Instituut in Maastricht. 'Het is geen speech van een spreker die zijn land naar de marges van Europa wil leiden. Laat staan: er uit.   

De langverwachte speech van de Britse premier David Cameron is geenszins een teleurstelling voor de objectieve beschouwer. Cameron neemt een heldere stelling in en doet wat politici (en gewone mensen ook wel) doen als er verdeeldheid is en het onderwerp en de context zeer gecompliceerd zijn: meer onderzoek en inspanningen en uitstel.

In 2012 verscheen het Tweede Deel van The Official History of Britain and the European Community: From Rejection to Referendum, 1963-1975, van Stephen Wall (Routledge), een prachtig boek en zeer actueel. De toetreding destijds van het Verenigd Koninkrijk tot de E(E)G was, zo blijkt uit het boek van Stephen Wall, niet zo zeer gebaseerd op een enorm groot enthousiasme voor de EG, maar omdat de alternatieven voor handel (Commonwealth en bilateraal met de VS) minder goede vooruitzichten leken te bieden. En omdat door de toetreding het VK meer invloed zou krijgen regionaal en in de wereld door en met de EG dan alleen. Beide redenen gelden nog steeds, zo laat Cameron ook zien.

Opvallend is uiteraard dat destijds ook het referendum in 1975 ten faveure van de EG uitviel. Zou dat nu ook weer zou zijn? Mogelijk niet, vandaar dat Cameron een referendum voorstaat, maar pas over enkele jaren als hem de tijd is gegund om in en met de EU te werken aan oplossing van de Britse bezwaren.

Het verhaal van Cameron is naar mijn indruk uitgesprokener en specifieker dan ik verwacht had, en het zal de eurosceptici in zijn eigen partij en in het VK waarschijnlijk minder geruststellen dan de eurofielen.

Cameron begon zijn verhaal met een lofzang van de EU en de verdiensten. Vervolgens stond hij lange tijd stil bij de noodzaak om drie grote uitdagingen het hoofd te bieden (de Eurozone; de competitiveness van de EU en de lack of democratic accountabiliy). Vervolgens besteedt hij veel aandacht aan zijn perspectief voor een EU van de 21ste eeuw. Die EU wil hij gestoeld zien op vijf beginselen:

• 1. 

  Competitiveness
• 2. 

  Flexibility
• 3. 

  Powers flowing back to Member States
• 4. 

  Democratic Accountability
• 5. 

  Fairness.

De betekenis van zijn visie voor het VK is dat Cameron constateert dat de level of political integration is far outside Britains comfort zone. Hij wil over de EU uitdrukkelijk een democratische instemming in het VK, want als dat niet gebeurt acht hij een exit meer waarschijnlijk. Opvallend is dat hij dat woord laat vallen. Maar vervolgens beschrijft hij het proces naar een uiteindelijke volksraadpleging, namelijk pas in de eerste paar jaren na de volgende verkiezingen (van 2015). Waarom dan pas? Daarin zit het knappe van de speech van Cameron, namelijk dat hij in wezen het vertrouwen vraagt (dwz om een herverkiezing) om te gaan onderhandelen met de EU en de andere lidstaten over minder EU regels, meer flexibiliteit, bevoegdheden van de EU terug naar de lidstaten (werktijden, justitie), en meer bevoegdheden voor de nationale parlementen. Cameron belooft dat hij in het Conservative Manifesto voor de verkiezingen van 2015 een mandaat voor de nieuwe conservatieve regering zal opnemen om de nieuwe EU regels te gaan onderhandelen met de Europese partners en in het nieuwe House of Commons, waarna binnen 2½ jaar na de verkiezingen de uitkomst van die onderhandelingen kan worden voorgelegd in een referendum. Met andere woorden: een aankondiging van een referendum ergens in 2017/2018, en alleen als de conservatieven een nieuw mandaat krijgen in 2015.

En tussen nu en 2015 en vooral 2017 kan de wereld er geheel anders uitzien. Het slot van zijn speech is een genuanceerde conclusie waarin Cameron het grote belang van de EU voor het VK nogmaals benadrukt. Hij voert met zijn toespraak druk op, op de EU en de EU lidstaten om met hem te spreken over verdragswijzigingen; hij kondigt een in-out referendum aan, maar vertelt nu tevens aan de Britten dat het lidmaatschap van de EU grote voordelen heeft. En voor de jaren die komen bepleit hij een proper, reasoned debate (lees, minder retoriek en verhitte anti of pro EU sentimenten).

En één van de laatste slotparagrafen is als volgt: I believe we can achieve a new settlement in which Britain can be comfortable and all our countries can thrive; en vervolgens: That Britains national interest is best served in a flexible, adaptable and open European Union and that such a European Union is best with Britain in it.

Dit was niet een speech van een premier die zijn land naar de marges van de EU (of zelfs er uit) wil leiden.

Er zijn voor de Britse context een paar redenen waarom de discussie zo oplaait en de roep om een referendum niet kan worden gestild, maar louter wat kan worden uitgesteld.

Een eerste bleek al uit het boek van Stephen Wall, namelijk de destijds afwezigheid van een groot enthousiasme voor het EG project.

Een tweede is dat in het VK is afgesproken dat verdere uitbreidingen van bevoegdheden door middel van verdragswijzigingen voor de EU moeten worden voorgelegd aan een referendum. Cameron verwijst daar impliciet naar door aan te geven dat de EU zich sinds 1975 verregaand heeft ontwikkeld zonder raadpleging van de bevolking.

De derde is de grote druk vanuit geledingen van de Conservatieven, in de nek gezeten door de UK Independent Party.

De gedachte was dat Cameron het midden zal willen houden tussen de tegenstanders van de EU in zijn eigen partij en de wens om EU bevoegdheden terug te dringen. Ik vind dat hij dat qua plannen wel enigszins doet, maar qua toonzetting niet. Cameron had vorige week tijdens een radio interview al aangegeven dat hij wil onderhandelen met de EU over het terugdringen van EU bevoegdheden ten aanzien van het VK, Het resultaat van die onderhandelingen zou dan, na de eerstvolgende verkiezingen die voorzien zijn in 2015, in een referendum kunnen worden voorgelegd. Die toezegging is nu ook gedaan, maar betreft de eerste twee en een half jaar van de nieuwe termijn van parlement en vraagt in wezen eerst om verkiezingen in 2015! Ook heb ik de indruk dat Cameron alles op alles wil zetten om het VK onderdeel van de EU te laten blijven uitmaken. Daarbij zal hij echter wat hulp nodig gaan hebben van de andere lidstaten

Wat Cameron wil onderhandelen was ook al bekend. Algemeen wordt dan in het VK gedacht aan sociaal economische wetgeving, regels over politie en strafrecht en financiële regelgeving (vanwege de City). De Working Time Directive wordt het meeste genoemd. En verder de rol van de nationale parlementen.

Binnen de regering Cameron is er allerminst eenstemmigheid over de EU koers. De business secretary (LibDem) Vince Cable bij voorbeeld, verklaarde vorige week in een radio interview dat het VK niet zijn eigen onderhandelingspositie moet overschatten; anderen wijzen op de belangen van de zakenwereld die gebaat is bij rust en zekerheid en de EU. Maar ook de Conservatieven zijn verdeeld. Een groep conservatieve MPs schreef aan Cameron dat hij een positive British vision for leadership in Europe moest presenteren, terwijl een andere MP betoogde dat minder dan 10% van de buitenlandse handel van het VK met de EU is en dat daarom de interne markt niet het overheersende element is wanneer gesproken wordt over het nationale belang van het Verenigd Koninkrijk. Inderdaad, dat was ook al zo bij de toetreding zoals bleek uit het boek van Stephen Wall.

Of gaat het om gevoelens en percepties van nationale soevereiniteit en het zelf kunnen beslissen, en kan de EU door de oproep van Cameron worden omgevormd tot een losser verband? Over één ding lijken velen het eens te zijn, namelijk dat de EU niet goed werkt, al verschillen de redenen en de argumenten, en vooral ook de remedie, namelijk om te komen tot een referendum of een aankondiging van een Brixit. Duidelijk is dat Cameron in zijn coalitie met de LibDems en in zijn eigen partij op eieren loopt. 2015 (2017!) is nog ver weg en in de tussentijd kan en zal er veel gebeuren.

Deze bijdrage verscheen in 'De Hofvijver' nr. 25 d.d. 28 januari 2013.