Marathon EU naar bankunie en budget

Centraal agendapunt van de Europese Raad van 18 en 19 oktober was de tussentijdse nota 'Naar een echte Economische en Monetaire Unie' van voorzitter Herman Van Rompuy. In de bijeenkomst is daarover nauwelijks voortgang gemaakt, ondanks urenlang nachtelijk beraad. Nieuw element is een saneringscontract dat benarde landen sluiten met de Europese Commissie.

Andere noviteit is de aanstelling van een Europese minister van Financiën. Ten slotte probeert Van Rompuy de omtreden euro-obligaties onder een andere naam te introduceren. Deze voorstellen zijn voor 'nadere studie' op de lange baan geschoven. De politieke leiders nemen nog dit jaar verregaande besluiten over een bankenunie en de financiering van de EU tot 2020.

Daartoe is de Europese Raad een vergadermarathon gestart.  Omvangrijk politiek en ambtelijke overleg van de Raad van Ministers, de Commissie, het Coreper en het Europees Parlement moet samen met de sherpa's van de Europese Raad de weg banen naar overeenstemming.

Eind december moet er complete wetgeving liggen voor Europees toezicht op de banken.  Duitsland en Frankrijk staan hier nog tegenover elkaar. Nederland wil de de voortzetting verzekeren van zijn korting van een miljard jaarlijks op de EU-contributie.  

Hét probleem met de euro is dat de landen meegesleurd worden zodra hun banken wankelen. Ierland is dat overkomen en Spanje is de volgende kandidaat. Die vicieuze koppeling tussen de overheid en de banken is doorgeknipt. Er komt daartoe wetgeving voor de introductie van 'één centraal doeltreffend toezichtmechanisme' op de banken. De uitvoering daarvan volgt 'in de loop van 2013' aldus de slotconclusies.

Frankrijk en de zuidelijke landen hadden komend Nieuwjaar al willen starten. Zulk akkoord over de wetgeving betreffende toezicht op de banken maakt namelijk de weg vrij voor directe steunverlening vanuit het noodfonds ESM. Het IMF dringt eveneens daarop aan. Duitsland, Nederland en Finland willen liefst geen rechtstreekse steunverlening vanuit het ESM naar de banken (dus buiten de nationale overheid om, die tot nu toe voor de lasten opdraait).

Deze landen beseffen dat hun belastingbetalers dan die rekening gaan betalen. De vorige Europese Raad bracht als compromis dat ESM-steun aan de banken mag mits tevoren het Europese toezichtmechanisme in werking is getreden. 

Het compromis 'dit jaar wetgeving maken en daarna in 2013 uitwerken' kwam tegen drie uur 's morgens tussen de staatshoofden en regeringsleiders tot stand.  Tevoren hadden kanselier Angela Merkel en president François Hollande hun uiteenlopende visie verdedigd. Dit moeizaam bevochten akkoord is het enige tastbare resultaat van het tweedaagse beraad. Wat een 'doeltreffend toezichtmechanisme' precies is bleef overigens onbeantwoord.

In zijn verslag voor het Europees Parlement van 23 oktober schetste Van Rompuy de problematiek. Het beoogde toezichtmechanisme (SSM, Single Supervisory Mechanism) komt in handen van de ECB.

Is dat SSM er eenmaal dan mogen bedreigde banken massaal kapitaal bijtanken voor herkapitalisatie bij het ESM. Maar onder welke voorwaarden en condities? Die moeilijke vraag mag de Eurogroep zo spoedig mogelijk beantwoorden. 

Ander gevoelig probleem is dat de ECB er met het bankentoezicht een taak bij krijgt met een politiek karakter. Het toezicht van de ECB moet strikt gescheiden blijven van haar hoofdtaak: ervoor zorgen dat de inflatie beneden de twee procent blijft.

De onafhankelijke ECB legt nergens formeel verantwoording af. Geldt dit voor het bankentoezicht eveneens? Nog een vraag: wat doet de ECB als banken omvallen in (Oost-Europese) EU-landen zonder de euro? En wat kan een EU-land zonder de euro zoals het VK of Zweden doen als de ECB de banken van dat land in de eurozone kritiseert? Dit zijn vanuit die landen terechte vragen die ook in Polen sterk leven. EU-landen zonder de euro hebben geen stemrecht in het bestuur van de ECB.

Deze punten zijn extra belangrijk nu eerste minister David Cameron ter wille van zijn achterban al maanden zoveel mogelijk dwarsligt. Die houding bevalt Cameron prima, zo leren zijn persconferenties in Brussel. Het is kortom de vraag of dat bankentoezicht nog dit jaar juridisch gedetailleerd valt te regelen.  Zowel Merkel als premier Mark Rutte hamerden er op dat de kwaliteit van de nieuwe regeling voor hen prioriteit heeft boven de snelheid van de totstandkoming.      

Europees gemeenschappelijk toezicht is de eerste stap naar de beoogde veelomvattende bankenunie.  Het grootste twistpunt is nu eerst de vraag of banken voor hun vaak megagrote bestaande tekorten een beroep mogen doen op het noodfonds ESM. De zuidelijke landen en Frankrijk vinden van wel.

De noordelijke landen echter willen geen zieke banken aan het ESM koppelen. Houden zij daaraan vast dan kan Spanje met zijn ongezonde bankwereld de benodigde steun vergeten.  

President Klaas Knot van DNB voorspelde op 9 oktober in het Financieele Dagblad dat de banken die daarmee kunnen overleven wel steun zullen krijgen. Welke banken de ECB permanent gaat controleren is een ander punt van discussie. Het zuiden wil alle 6000 banken in de eurozone hieronder brengen.

Dit systeem komt dus naast het bestaande nationale toezicht dat blijft functioneren. Duitsland met zelf veel relatief kleinere regionale en coöperatieve banken accepteert een dergelijk machtspositie van de ECB vooralsnog niet. Verwacht wordt dat de banken met problemen eerst aan de beurt komen. Dan volgen de circa dertig systeembanken. Dat zijn de grootbanken die als zij omvallen de economie totaal ontwrichten.

Over enkele jaren volgt mogelijk de rest van het bankwezen.Een ander belangrijk twistpunt is hoe de wetgeving in te kleden dat de tien EU-landen zonder de euro er geen last van krijgen. Vooral het Verenigd Koninkrijk doet daar zoals gezegd erg moeilijk over. De creatie van een bankenunie betreft in principe alle 27 EU-landen. Daarover is unanimiteit vereist.   

Het verloop van de recente vergadering heeft twijfels gezaaid over de haalbaarheid van de 'Echte Economische en Monetaire Unie' waartoe de politieke leiders in juni tijdens hun 'historische' top hadden besloten. Van Rompuy presenteerde een tussentijds verslag. De Europese Raad had veel vragen. Nederland reageerde al eerder (zie hieronder) afwijzend.

Van Rompuy kreeg de opdracht om in december samen met de presidenten van de Commissie, van de ECB, de Eurogroep en het Europees Parlement met een 'specifieke, aan een tijdpad gebonden routekaart' te komen. Dit teneinde 'vorderingen te maken met betrekking tot alle essentiële bouwstenen voor een echte EMU', aldus de conclusies. 

Het EMU-plan resulteert behalve in een bankenunie, in een begrotingsunie (misschien met euro-obligaties), een economische unie (met bijvoorbeeld dwingende pensioenleeftijden) en uiteindelijk mogelijk een Europese Politieke Unie als kers op de taart. 

De komst van een superbevoegde begrotingscommissaris is een zaak waarover Frankrijk en Duitsland nog totaal verschillend denken. Merkel wil dat de commissaris voor monetaire zaken een positie krijgt zoals de commissaris voor de mededinging. Die neemt namens de Commissie aan de lopende band zelfstandig besluiten over de toelating van fusies, over staatssteun en kartels geheel buiten de Raad van Ministers om.

Zo'n onafhankelijke positie voor de monetaire commissaris vereist overigens een verdragswijziging. Parijs is nooit voor meer macht voor de Commissie. President Hollande wil niet horen van bindende aanwijzingen van Brussel over zijn staatsuitgaven en inkomsten.

Duitsland, Nederland en enkele andere landen zien de komst van zo'n supercommissaris als onvermijdelijk. Zij kregen al eerder gedaan dat de Fin Olli Rehn als commissaris voor de euro promoveerde tot vicevoorzitter van de Commissie met extra privileges. 

Hoewel Duitsland en Frankrijk akkoord zijn over het tijdschema voor de vormgeving van de wetgeving op de banken, groeit daar toch frictie. Het zit Merkel dwars dat Hollande haar verkiezingskalender, met  de herverkiezing van de kanselier in 2013 als inzet, publiek als reden noemt voor besluiteloosheid. Het zal wel kloppen, maar zoiets zeg je niet van je buddy.

De Duitse media reageerden opgewonden. Zij kritiseerden dit ridiculiseren van de echte bezwaren van Merkel tegen directe steun aan banken. Volgens de voormalige secretaris-generaal van de Commissie Carlo Trojan, is Duits-Franse overeenstemming de absolute voorwaarde wil Europa  de muntcrisis onder de knie krijgen. Zijn hoop dat de nieuwe Franse president vanaf dit najaar zou streven naar herstel van de traditionele Frans-Duitse as is echter voorbarig geweest.

Hollande probeert nog steeds de Duitse dominantie te breken. Hij werpt zich daartoe op als bemiddelaar tussen de zuidelijke zwakke landen en het noordelijke blok. De vraag of Frankrijk voortaan zichzelf  rekent tot de zwakke landen verwierp Hollande uiteraard. Curieus genoeg is het leiderschap van Duitsland nu Frankrijk niet meer bijdraagt nog wat versterkt. Duitse én Franse media concludeerden na de top dat Merkel (weer) had gewonnen. 

Grotendeels afwijzend reageerde EU-staatssecretaris Ben Knapen op Van Rompuys tussenrapport in zijn brief aan de Tweede Kamer van 15 oktober. De regering voorziet dat de lasten van omvallende banken afgewenteld worden op de andere eurolanden. Het tussenrapport biedt 'onvoldoende basis voor verantwoorde vormgeving van een bankenunie', aldus Knapen.

In haar verslag van de Europese Raad aan de Tweede Kamer van 23 oktober stelt de regering diverse voorwaarden aan Europees bankentoezicht. Zo moet eerst de EU-kapitaalvereistenrichtlijn (CRD-IV) die het eigen kapitaal en de bonusregeling in de bancaire wereld regelt, worden aangenomen. Dit beraad verloopt moeizaam. Rutte kreeg na afloop de vraag waarom hij meewerkt aan de plannen van Van Rompuy voor een federale Europese staat.

De Tweede Kamer is daar tegen. Waarom stemt hij dan in met het optuigen van de EMU met een bankenunie, een economische unie, een begrotingsunie? Rutte: 'ik ben erg voor het sterker maken van de Europese interne markt. Voor sterker begrotingstoezicht zodra landen zich niet aan gemaakte afspraken houden. Ik ben voor versterkt bankentoezicht op een Europees niveau. Wij moeten met elkaar die markt en die munt versterken. Er komt dan een einde aan een situatie waarbij grote banken en landen te nauw met elkaar verbonden zijn. Op al die terreinen wil ik stappen zetten. Een federaal Europa betekent dat wij in Nederland de regering en de koningin afschaffen. Dan gaan wij naar het Amerikaanse federale stelsel. Daar ben ik tegen'.  

Van Rompuy wil de eurozone schokbestendig maken via een eigen begroting, naast het bestaande jaarlijkse budget van 130 miljard. Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk steunen dat plan. Hun achterliggende bedoelingen lopen echter ver uiteen. Frankrijk beoogt uit dat fonds werkgelegenheidsprojecten te financieren. Duitsland wil daarmee structurele hervormingen op gang brengen.

Het VK wil dat fonds in plaats zetten van de EU-begroting, zodat Londen als niet euroland helemaal niets meer hoeft af te dragen. De Nederlandse regering wijst resoluut de extra begroting af. Ieder euroland moet zichzelf redden en kan daartoe een buffer aanleggen.

Zo'n extra begroting doorkruist bovendien ons streven om de EU-begroting te beperken. 'Wij willen aldus onze contributiekorting van een miljard euro jaarlijks continueren', betoogde Rutte in Brussel.

Op 24 oktober werd bekend dat Griekenland qua landsbestuur nog steeds ver onder de maat zit. Bovendien zou het land meer steun nodig hebben dan was afgesproken.

De trojka die namens de EU, de ECB en het IMF de boeken inspecteerde, concludeerde volgens persberichten verder dat Athene twee jaar extra tijd nodig heeft (dus tot 2016) voor het saneringsprogramma. Dat uitstel kost de landen met de euro dan zestien tot achttien miljard extra. Bovendien is een verlaging nodig van de rente die Griekenland moet betalen.

De Eurogroep beslist op 12 november over Griekenland. Dan staat eveneens de schijf van 31,5 miljard ter discussie die Griekenland eerder al onder bepaalde voorwaarden in het vooruitzicht was gesteld. Athene legt daartoe eerstdaags een tussentijds saneringsplan van 13,5 miljard voor. 'Zonder nieuwe geldinjectie is Griekenland op 16 november failliet' aldus een ingevoerde bron in Brussel.

Tot nu toe willen Duitsland en Nederland niet horen van nieuwe toegevingen. Nederland kost het Griekse uitstel een miljard extra. Over Spanje lopen de berichten uiteen. De eerder verwachte steunaanvraag van dat land is tot nu toe uitgebleven. Portugal, dat eveneens in de gevarenzone zit, heeft op 15 oktober een indrukwekkend saneringspakket afgekondigd.

De trojka keerde op 25 oktober tevreden terug van een inspectie naar Dublin. 'Ierland is op weg zelf weer geld te kunnen lenen', aldus een tevreden eurocommissaris Rehn. 

Sedert de zomervakantie is het rustig op de financiële markten. De valutamarkten gokken niet langer tegen de euro of tegen zwakke landen met die munt. Je hoort niemand meer over het uiteenvallen van de eurozone. 'Het ergste is achter de rug' zegt president Hollande. Daarom was dit ondanks nachtelijke touwtrekkerij voor het eerst dit jaar een 'stressvrije' Europese Raad. Dat de turbulentie is gestopt heeft diverse redenen.

Het belangrijkst is de aankondiging van president Mario Draghi van 6 september dat de ECB onbeperkt afgewaardeerde staatsleningen opkoopt zodra de speculanten weer toeslaan. Na drie jaar treuzelen ontpopt de ECB zich hiermee als geldschieter met onbeperkte middelen (lender of last resort). Dit is bovendien belangrijk omdat de euro-obligaties waar de zuidelijke landen om vragen nu via een omweg zijn gecreëerd.

Wat de ECB opkoopt komt namelijk als het misloopt voor rekening van de deelnemende landen samen. Aldus zet de ECB een stap naar het gemeenschappelijk maken van de staatsschulden.

Belangrijk was verder de uitspraak van het Duitse constitutionele hof van 12 september dat het noodfonds ESM acceptabel is. Voorwaarde is wel dat de Bondsdag per geval instemt met een kapitaalverhoging bij dat ESM. Meteen daarna is het noodfonds, bijgenaamd de 'big bazooka' met maar liefst 700 miljard aan vuurkracht, soepel gestart.

Op 8 oktober hield de raad van gouverneurs (dat zijn de ministers van financiën van de landen met de euro) in Luxemburg zijn eerste vergadering. Belangrijk was vervolgens het officiële bezoek van Merkel aan Athene van 9 oktober en haar bemoedigende woorden. Duitsland staat nog steeds achter de reddingsplannen voor Griekenland.

Verder is het zo dat de regeringen van de reeks benarde landen momenteel alle zeilen bijzetten om te saneren. Ten slotte bracht 2013 het gevoel dat de crisis nog langer gaat duren maar wel stap voor stap is te bezweren. Intussen blijkt dat de sanering effect heeft.

Op 22 oktober maakte Eurostat bekend dat het overheidstekort van de zeventien landen met de euro vorig jaar is gedaald van 6,2 procent naar 4,1 procent van het BBP. De norm is maximaal drie procent tekort. Ierland (13,4 procent) en Griekenland (9,4) liggen daar nog mijlenver vandaan. Duitsland had slechts 0,8 procent tekort. Nog beter scoren Hongarije, Estland en Zweden met een overschot op hun overheidsbegroting.   

Dit verloop van de crises sedert begin 2010 leert dat Europa met voortmodderen ver komt. Minister van Buitenlandse Zaken Max van der Stoel zei 35 jaar geleden al dat dit het scenario is voor Europese integratie. Vandaag heet dat in Brussel opereren 'stapje voor stapje'. 

Op 22 en 23 november volgt nu een speciale Europese Raad over de financiering van de Unie voor de jaren 2014-2020. Voor dit Meerjarig Financieel Kader (MFK) heeft de Commissie voorstellen die neerkomen op ruim 1000 miljard euro middelen. Enkele landen waaronder Nederland willen daar tien procent vanaf knabbelen. Dit teneinde hun eigen bijdrage te beperken.

De landen die veel Europese steun ontvangen zijn daar uiteraard tegen. Eind oktober legt Van Rompuy hierover een gedetailleerd compromisvoorstel voor. Verwacht wordt een langdurige vergadering die mogelijk het aansluitende weekeinde omvat.

De laatste vergadering dit jaar op 13 en 14 december focust de Europese Raad op de vervolmaking van de EMU, op de bankenunie en de steun aan bedreigde eurolanden. 

'The euro seems here to stay', concludeerde de International Herald Tribune bij de start van deze Europese Raad. Komende maanden moet blijken of zodanig knopen worden doorgehakt dat de rust beklijft. Tot nu toe lukte het pas tot besluiten te komen onder druk van de financiële markten die de politici nerveus maken.

Nu de rust is weergekeerd en met binnenkort de Nobelprijs voor de vrede op zak, dreigt volgens insiders in Brussel zelfgenoegzaamheid. Cyprus, Ierland, Italië, Griekenland, Portugal, Slowakije en Spanje en bovendien Frankrijk en België blijven zwakke eurolanden waar de onrust iedere dag kan opflakkeren.

Vertraagt daar gesust door de markten de pijnlijke sanering, dan ruiken de speculanten winst. Keren die spanningen terug, dan treedt de ECB alleen als reddende engel op mits de sanering in die landen volop doorgaat. Maar wat als de geplaagde bevolking daar dit niet langer accepteert?

De euro blijft kortom slechts geloofwaardig als de politieke leiders in december gedetailleerd overeenkomen wat zij in 2014 gaan ondernemen. Dat is zonder grote financiële turbulentie met 27 uiteenlopende partners rond de tafel een hels karwei.