Spanje bezorgt eurozone spannende zomer

De Europese Raad van 23 mei in Brussel stond in het teken van de komst van François Hollande als nieuwe president van Frankrijk. Door zijn pragmatisch optreden komt economische groei duidelijker op de agenda van Europa. “Er was geen enkel conflict of confrontatie” zei nieuwkomer Hollande na afloop in Brussel. Wel blijven Parijs en Berlijn hevig verschillen over de noodzaak euro-obligaties te introduceren teneinde de staatsschuldencrisis te bezweren.

Een historisch besluit viel tevoren in de Eurogroup Working Group (EWG). Dat is een ambtelijk college dat de vergaderingen van de Eurogroep prepareert. Daar is op 21 mei telefonisch besloten dat de zeventien eurolanden elk hun eigen noodplan uitwerken voor het geval Griekenland uit de eurozone vertrekt.

Daarmee is een taboe gebroken. Het vertrek van een euroland was altijd ondenkbaar. De Luxemburgse voorzitter van de Eurogroep, premier Jean-Claude taalaan("de")Junckertaaluit, erkent dat mogelijk een Griekse exit nadert. Ingeval de linkse en rechtse oppositiepartijen, die de Europese saneringsplannen afwijzen, de komende verkiezingen winnen is het zover, aldus Juncker.  

De mededeling van Juncker is te zien als een dreigement. “Stem op Pasok of op Nieuwe Democratie die de Brusselse afspreken wel willen naleven”. Mogen deze partijen van de kiezers het saneringsbeleid voortzetten, dan pompt de ECB de nodige miljarden in het bankwezen, zo verwachten experts. Dat zou een fatale “bankrun” vermijden waarbij de Grieken hun banken doen omvallen.  

Behalve het informele karakter van het beraad en bovendien het ontbreken van de Duits-Franse motor (“Merkozy”), zijn er andere oorzaken voor het uitblijven van besluiten. Het lot van de euro en het verloop van de crisis liggen deze junimaand niet in de Europese Raad. Beslissend zijn de verkiezingen in Griekenland op zondag 17 juni die neerkomen op een referendum over het loslaten van de euro.

Dezelfde dag beslissen de Fransen of hun land na een president van socialistische huize een parlement van die strekking krijgt. Ten slotte luidt de planning dat voorzitter Herman Van Rompuy de Europese Raad in de loop van juni voorstellen doet. Die zullen gaan over een verdieping van de Economische en Monetaire Unie. Dus over de vraag hoe in de toekomst een eurocrisis te voorkomen.

Bij de top sloeg de Spaanse premier Mariano Rajoy alarm over de alsmaar oplopende (meer dan zes procent) rente die hij moet betalen. Terwijl bijvoorbeeld Duitsland en Nederland bijna gratis hun staatsleningen binnenhalen. “Met zó sterk uiteenlopende financieringskosten kunnen wij het niet langer volhouden”. De oorzaak is dat de grote Spaanse banken aan de grond zitten na mammoetverliezen op vastgoed. Rajoy wijst erop dat hij alles heeft gedaan wat Brussel hem heeft gevraagd. Maar zonder veel effect. De Spaanse premier wil de ECB via massale steunaankopen doen ingrijpen op zijn obligatiemarkt, maar die weigert.

Een andere optie is het openstellen van het Europese noodfonds ESM voor leningen aan wankelende banken. Frankrijk en andere zuidelijke landen willen dat toestaan. Maar Duitsland niet. Ook ECB President Mario Draghi denkt in die richting. Tot nu toe kunnen alleen de regeringen, mits zij eerst een degelijk saneringsplan overleggen, aankloppen voor goedkoop krediet bij het EFSF of ESM. Nederland wil dat dit zo blijft, zegt Rutte.

Spanje wil zelf (voorlopig) geen noodfondssteun. Madrid vreest dat zulke bijstand wereldwijd zichtbaar maakt dat het land op de fles is.  Bovendien wil Spanje geen Europese inmenging in zijn saneringsbeleid. De vraag is hoe lang Spanje deze benadering nog volhoudt.

In haar jaarlijkse beoordeling van de begrotingsplannen voor 2013 toont de Europese Commissie zich tevreden over Nederland.  Tegelijk heeft zij twijfels over de uitvoerbaarheid van het akkoord waarmee vijf politieke partijen aansturen op maximaal drie procent tekort. De commissaris belast met de EMU, Olli Rehn, vraagt zich af of die plannen de komende verkiezingen wel allemaal overleven.

Zorgelijk is dat de Nederlandse staatsschuld volgend jaar oploopt tot 70,7 procent van het BBP. In Brussel speelt een belangrijke rol dat drie grote politieke partijen, PvdA, PVV en SP, de drie procent tekort-norm voor 2013 niet accepteren.

De Commissie wil dat Nederland de hypotheekrenteaftrek op termijn afschaft. Een ander advies is de pensioenleeftijd te koppelen aan de leeftijdverwachting. Het lenteakkoord bevat overigens aanzetten voor deze maatregelen.   

Bij de lof in de media over het eerste optreden van Hollande past de kanttekening dat hij zijn belangrijkste belofte onder sterke Duitse druk inslikte. Als presidentskandidaat beloofde Hollande meermalen het Begrotingspact dat 25 landen op 2 maart plechtig tekenden niet te accepteren. In dit pact verbinden de regeringen zich tot een begroting zonder tekort binnen enkele jaren.

“Duitsland gelooft niet in groei op basis van staatsschulden, maar wel via structurele hervormingen”, zei Merkel in de Europese Raad. Als president neemt Hollande daarmee nu genoegen. In ruil steunt Duitsland onderstaande aanpak.

Belangrijkste aangrijpingspunt voor groei is de uitbouw van de Interne Markt, vooral door de dienstverlening te liberaliseren. Er liggen daartoe ruim dertig gedetailleerde Commissievoorstellen. De regeringen kibbelen daarover alsmaar. Neem het geldbesparende beoogde Europees patent. Iedereen is daar voor. Maar over enkele details wordt al dertig jaar lang touwgetrokken. 

Hollande wil verder grote openbare werken (transport, energie, communicatie) via de EIB financieren, de zogenaamde project-obligaties. Europees Parlement en Raad van Ministers hebben op 22 mei tot een proefproject besloten. Zij willen via hefboomwerking met 230 miljoen euro EIB-garanties voor 4,6 miljard privékapitaal uit de markt halen. Dat kapitaal is bestemd voor investeringen. 

Tegelijk moet het werkkapitaal van de EIB in Luxemburg met tien miljard euro omhoog. De EIB kan daarmee zestig miljard privékapitaal aantrekken. Via het hefboomeffect gaat dat volgens Van Rompuy investeringen uitlokken van ruwweg 180 miljard euro met bijbehorende job creatie. Premier Marc Rutte plaatste echter vraagtekens bij dit plan.   

Verder dienen het Europees Regionaal Fonds en het Europees Cohesiefonds zich meer te richten op de creatie van banen. Ten slotte is Frankrijk sterk voor de voorgestelde Financiële Transactie Taks (FTT). De banken gaan dan namens Europa jaarlijks 57 miljard euro vergaren. De Commissie wil de opbrengst voor haar activiteiten bestemmen. Hier liggen echter o.a. Duitsland, het VK en Nederland dwars voor.   

Tot nu toe financiert elk land zich met nationale obligatieleningen. Zo willen de Europese verdragen het. Omdat Duitsland erg betrouwbaar is leent dat land momenteel bijna gratis. Zou Griekenland daarentegen de markt op moeten (niet nodig dank zij het noodfonds EFSF) dan zou het jaarlijks circa veertig procent interest moeten betalen. De beleggers vrezen hun geld niet terug te zien. Euro-obligaties betekenen dat Europa in naam van het geheel leent.

De nationale staatsschulden worden dan gezamenlijk gedragen. Beleggers lopen zo minder risico. Ze nemen genoegen met een lagere rente. De zwakke broeders liften met euro-obligaties goedkoop mee. Traditioneel sterke munt landen zoals Duitsland en Nederland betalen meer rente. Onnodig te zeggen dat de zuidelijke landen met traditioneel hoge schulden naar euro-obligaties willen.

Hollande bepleitte bij zijn aankomst, dus al voordat hij de vergaderzaal binnenstapte,  euro-obligaties. Terwijl kanselier Angela Merkel dit idee meteen bij haar aankomst volledig afwees.

Er is veel te zeggen vóór euro-obligaties. Bijvoorbeeld dat die uiteindelijk horen bij een echte Economische en Monetaire Unie. Kanselier Merkel erkent dit. Maar daar staat één gigantisch bezwaar tegenover. Dat werd perfect geformuleerd door Jyrki Katainen, de premier van Finland.

“Wij hebben zojuist tien jaar lang euro-obligaties gehad, namelijk gelijke rentepercentages voor alle eurolanden. Sommige landen hebben zich daardoor goedkoop onverantwoord diep in de schulden gestoken. Zie wat voor puinhoop dat ons nu bezorgt”. De Portugese premier Pedro Passos Coelho beaamde vervolgens dat goedkope leningen zijn land fataal zijn geworden.

De Italiaanse premier Mario Monti concludeerde na afloop dat ”de meeste landen” nu voor de invoering van Euro-obligaties zijn.  Het Europees Parlement is eveneens voor. De Europese Commissie neigt naar invoering.

Maar Raadsvoorzitter Van Rompuy waarschuwt. “Wij mogen niet de fout begaan die we destijds met het lanceren van de euro maakten. Namelijk een munt lanceren zonder tegelijk beslissingen te nemen voor een economische unie. Dat is de basisfout die men toen beging” (VRT, 24 mei).

Met Duitsland, Nederland, Oostenrijk en Finland als tegenstanders komen er kortom voorlopig geen euro-obligaties. Wellicht besluit de volgende Europese top tot een studie.

Willen de noordelijke regeringen wel economische soevereiniteit overdragen in ruil voor euro-obligaties? Willen zij bovendien de tegelijk vereiste financiële overdrachten naar de benarde landen? Daarover hoor je echt niemand, ook Hollande niet. “Separate or Superstate: those seem to be the alternatives now “, aldus The Economist in een analyse na de top.

Dat het diner voortduurde tot na een uur in de nacht kwam doordat voorzitter Van Rompuy weinig stuurde. “Nu Frans-Duitse leiding ontbrak wilde de voorzitter iedereen eens de kans geven. Alle deelnemers kregen het woord zo lang ze wilden. De president van Cyprus (vanaf  1 juli voor een half jaar voorzitter van de Raad van Ministers EU) was een half uur bezig en de premier van Portugal twintig minuten”, aldus Peter Ludlow van Eurocomment. Hij kreeg te horen wat er zoal is gezegd.

Volgens Ludlow bleven twee regeringsleiders onder de maat, te weten Marc Rutte en Elio di Rupo van België.  In zijn extreem summier (één A-4tje) verslag aan de Tweede Kamer van 25 mei meldt Rutte te hebben gewaarschuwd voor groei gefinancierd via staatsschulden. “Europa heeft al een groeimotor, namelijk het verder ontwikkelen van de interne markt”, aldus de premier. “Niet groeien op de pof” waarschuwde Rutte in Brussel.

“Rutte’s speech was nietszeggend. En Di Rupo presenteerde zich alsof hij op een socialistische vakbondsbijeenkomst was. Meewarig glimlachen van de andere aanwezigen was zijn oogst”, aldus Ludlow. Rutte gaat dwars voor de komst van euro-obligaties liggen. “Het zou toch te gek zijn als Nederland de pensioenleeftijd gaat verhogen terwijl andere landen dank zij euro-obligaties hun pensioenleeftijd kunnen verlagen”.

De tegenstanders willen de komende jaren de problemen met de staatsschulden eerst oplossen. Daarna willen Duitsland c.s. de kwestie nog eens bekijken. Hollande: “Terwijl Duitsland de euro-obligaties op een eindpunt wil introduceren, zien wij ze als een startpunt”.  

Na afloop van de Europese Raad onderstreepte Van Rompuy dat het tegenover elkaar zetten van overheidssanering en groeistimulering een vals debat uitlokt. “Het zijn twee kanten van dezelfde medaille. Zonder het een kan het ander niet slagen”, aldus de voorzitter. 

Op zaterdagavond 5 mei heeft “eurotsaar” Rehn namens de Commissie voor het jubilerende Brusselse Institute of European Studies zijn beoogde aanpak geschetst. “Veel te grote staatsschulden, wankelende banken en stagnerende economische groei duwden de eurozone in een vicieuze cirkel die snel doorbroken moet worden”, aldus Rehn. Hij ziet drie bouwblokken.

Voorop staat fiscale sanering. Dan volgt het corrigeren van de scheefgroei van de voorbije tien jaar. Denk bijvoorbeeld aan verlies van concurrentiekracht en aan de huizenbubbels. Stap drie is het stimuleren van duurzame groei, bijvoorbeeld via project-obligaties. Over euro-obligaties repte Rehn met geen woord. 

In een schriftelijke verklaring onderstrepen de eurolanden te hopen dat Griekenland in de eurozone blijft. Dat kan alleen als het land zich houdt aan de gemaakte afspraken, zo waarschuwen de staatshoofden en regeringsleiders.

De vlak voor deze Europese Raad afgetreden premier van Griekenland, Lucas Papademos, was eerder vicepresident van de ECB. Deze insider waarschuwt in The Wall Street Journal van 23 mei voor de “catastrofale” gevolgen van een Grieks vertrek. Papademos taxeert de verliezen op 500 tot 1000 miljard euro. Athene is dan niet meer in staat pensioenen en overheidssalarissen te betalen. Na een uittreden zal de inflatie in Griekenland dertig tot vijftig procent belopen. De Griekse staatsschuld zal reusachtig verder toenemen.  Dat komt omdat zij dan wordt uitgedrukt in vrijwel waardeloze nieuwe drachmen, aldus Papademos. Net als Juncker hoopt hij aldus de Griekse kiezers aan het denken te zetten.    

Wat het eventueel uitstappen van Griekenland uit de euro betreft circuleren in Brussel twee opvattingen. De ene luidt dat zodra Griekse banken omvallen dit verschijnsel zich als een domino-effect zal voortplanten. De OESO waarschuwde op 22 mei in dat kader voor een wereldwijde economische ramp. De dag dat Athene afhaakt zullen de financiële markten er bovendien op inzetten Portugal en vervolgens Spanje mee te slepen. Het uiteenrafelen van de EMU is dan begonnen.

De andere opvatting luidt dat de Europese leiders maandenlang bezig zijn geweest Griekenland financieel te isoleren. De bankwereld heeft zich ontdaan van de Griekse obligaties. Griekenland is inmiddels in chaos. Het buitenlands toerisme stagneert. Veel Grieken betalen geen belasting meer. Ze weten dat de overheid niet in staat is tot incassering. Aldus een uitvoerige schets van het persbureau Reuters.

Inmiddels hebben EU-landen het relatief kleine land al 150 miljard euro overgemaakt. Van de Griekse staatsschuld in handen van particulieren is driekwart kwijtgescholden. Via de ECB hebben de EU-landen ook nog 40 miljard in Griekenland gestoken. Griekenland  lijkt een bodemloze put. Daarom is in deze visie een Grieks vertrek geen ramp, althans niet voor Europa.

Na Griekenland, Ierland, Portugal moet het grotere Spanje deze zomer wellicht aan het infuus van de noodfondsen . Vandaar de opnieuw oplopende spanning over de houdbaarheid van de eurozone. President Draghi betoogde in de Europese Raad dat de ECB alleen ondersteunende maatregelen zal nemen aanvullend op Europese politieke besluiten. “We zijn nu op het punt gekomen, wil het proces van Europese integratie overleven, voor een moedige stap naar politieke integratie. De eurozone wordt niet sterker door zichzelf te voorzien met federale schulden”, zo waarschuwde Draghi daags na de top.

Op 31 mei adviseerde Draghi de Europese Raad af te stappen van zijn trage stapsgewijze aanpak van de crisis. Draghi vindt de huidige structuur van de eurozone onhoudbaar worden. De nationale bankentoezichthouders falen keer op keer, zo blijkt nu weer in Spanje. Onder druk van de bankencrisis wil Commissievoorzitter José Manuel Barroso eveneens een Europese Banken Unie creëren voor onafhankelijk toezicht.    

Brengt deze zomer Europa een niet eerder vertoonde muntcrisis of nieuwe dynamiek in de besluitvorming? Wat in beide gevallen vandaag nog ontbreekt is Duits-Franse regie. Brussel hoopt dat kanselier Merkel en president Hollande in de loop van dit jaar gaan accorderen. Want zonder “Merkollande” loopt Europa vast, zo leert 2,5 jaar crisis.