Lot eurozone ondanks 'triljoenakkoord' onzeker

Aanvankelijk was niet duidelijk waarom er op de vrijdagavond van 7 mei nog een topconferentie van de eurolanden moest komen. Bondskanselier Angela Merkel had er om gevraagd. Zij wilde publiek tonen gedwongen te zijn mee te doen aan de reddingsoperatie. De top moest de Grieken inprenten dat zij hun bezuinigingsplannen integraal moeten uitvoeren.

Volgens premier Jan Peter Balkenende was de bijeenkomst bedoeld ‘om lessen te trekken’. Maar in de uren voor de bijeenkomst barstte onverwacht een liquiditeitencrisis los. Zij was vergelijkbaar met september 2008, de ineenstorting van de Amerikaanse bank Lehman Brothers, het begin van de bankencrisis.

Vanuit Washington sprak president Barak Obama van een vergelijkbare ‘serieuze dreiging’. Op 6 mei en op zondag 9 telefoneerde Obama met zowel president Sarkozy als kanselier Merkel, later met de Spaanse premier Zapatero. 

Toen de vergadering moest beginnen ging het niet langer om Griekenland maar over het overeind houden van de hele eurozone. Op 2 mei was de Eurogroep 110 miljard euro steun aan Athene overeengekomen. Inmiddels had de financiële wereld dit pakket te licht bevonden. Het protest tegen de bezuinigingen in Griekenland, waarbij drie bankbedienden omkwamen, wees bovendien op onwil om mee te werken.

Tegen die onrustbarende achtergrond stelde voorzitter Herman Van Rompuy de bijeenkomst even uit. Er moest eerst een conceptverklaring tot stand komen. Als het er om gaat spannen in de Europese Raad vliegen de discussies alle kanten op. Ligt er een concept dan kan de voorzitter naar een slotverklaring streven.

Daags voor de bijeenkomst hadden president Nicolas Sarkozy en kanselier Angela Merkel gezamenlijke het traject uitgezet. Behalve versterking van het bestuur van de eurozone bepleitten zij een Europees Stabiliteits Mechanisme. De ministers van Financiën van de eurolanden moesten zondagmiddag 9 mei in Brussel bijeenkomen voor het uitwerken van de details.

De deadline was maandagochtend twee uur als de beurzen in het Verre Oosten openen. Sarkozy en premier Silvio Berlusconi annuleerden hun deelname aan de herdenking van 65 jaar einde Wereldoorlog II op die zondag in Moskou. Vanuit Parijs en Rome trokken zij net als andere regeringschefs aan de touwtjes van de Eurogroep van zondagmiddag.

Na een race tegen de klok van ruim elf uur waarin gedetailleerd moest worden overeengekomen, lag er om 2.10 maandagmorgen een compleet akkoord. Langdurig is er touwgetrokken omdat Duitsland en Nederland niet wilden dat de Europese Commissie de leiding zou krijgen van de reddingsoperaties. Als grote contribuanten houden zij dat beheer liever in eigen hand. Kan een nationale overheid haar schulden niet aflossen, dan mag zij hulp vragen onder overlegging van een nationaal saneringsplan.

Daarna beslissen de eurolanden of zij bijspringen. Duitsland en Nederland hebben het zo geregeld dat elke regering dan het hulpplan alsnog kan blokkeren. Na afloop van de vergadering van de ministers van Financiën van de Eurogroep 17 mei in Brussel onderstreepte minister Jan Kees de Jager van Financiën dat landen die hulp vragen strikte maatregelen wordt opgelegd. Te denken valt aan o.a. verlaging van lonen en pensioenen en belastingverhoging

Het nachtelijke akkoord van 7 mei:

• - 

  De Europese Centrale Bank (ECB) gaat obligaties opkopen die anders waarschijnlijk niet volledig kunnen worden afgelost. De centrale bank zet met andere woorden de geldpers aan om schulden op te kopen. Dat kan inflatie uitlokken. Tot aan de Europese Raad van 7 mei had ECB-president Jean-Claude Trichet bezworen dat dit ‘geen optie’ was.

• - 

  Griekenland mag 110 miljard euro lenen tegen marktrente plus enige opslag (samen ongeveer 5 procent). De EU-landen leveren  daarvan 80 miljard. Het IMF draagt 30 miljard bij. De Grieken worden zo gedurende drie jaar afgeschermd van de markt. Daar zouden zij wegens het gevaar van wanbetaling tot twintig procent rente moeten betalen.     

• - 

  De EU-landen stellen de komende drie jaar samen voor 440 miljard euro leninggaranties beschikbaar. De bulk komt van de eurozone. Het Verenigd Koninkrijk doet niet mee. Bovendien gaat de Commissie 60 miljard euro lenen bestemd voor hulp.

• - 

  Het totaal van 60 plus 440 miljard, zijnde 500 miljard euro, wordt door het IMF met minimaal de helft verhoogd tot 750 miljard. Dit is normale IMF-steun. Dus leningen tegen een redelijke rente beschikbaar voor bedreigde landen in de eurozone.

Deze actie van totaal 750 plus 110 miljard euro is veel omvangrijker dan verwacht. Zouden alle leningen en garanties gebruikt worden en niet terugbetaald (wat niemand verwacht) dan kost dat iedere inwoner van de eurozone 2280 euro, ofwel tienduizend euro per doorsnee gezin. 

'De EU heeft God zij dank haar waterpistooltjes verruild voor bazooka’s', aldus de Financial Times van 11 mei. Wereldwijd reageerden de beurzen positief. Overigens hopen de politieke leiders dat van de maatregelen zodanige afschrikking uitgaat dat de garanties niet hoeven te worden geëffectueerd. De garanties zijn enerzijds gericht op de speculanten en anderzijds op de publieke opinie die moet versoberen.     

Teneinde de gigantische leningen en garanties te collecteren, verdelen  en beheren komt er een Europees Financieel Stabilisatie Mechanisme. Dat berust op artikel 122 van het VWEU. 'Onder buitengewone omstandigheden die deze lidstaat niet kan beheersen' mag volgens dit artikel bijstand worden verleend. In de 440 miljard euro aan garanties draagt elk eurozoneland bij naar rato van zijn economisch gewicht.

De beschreven oplossing past in de door de filosoof/politicoloog Luuk van Middelaar ontvouwde theorie over de werking van de Europese Unie. Iedereen kent de ‘binnensfeer’ van de Europese instellingen, dus het samenspel van Commissie, Parlement, Ministerraad. Daarvan gescheiden staan de autonome Lidstaten, de 'buitensfeer'. Van Middelaar toonde aan dat in de praktijk veel zaken zich afspelen in een 'tussensfeer'.

Van dag tot dag wordt daar creatief gewerkt aan 'voetje voor voetje' Europese samenwerking. Toegepast op de crisis verloopt het als volgt. Krachtens artikel 125 van het verdrag VWEU (de 'binnensfeer') is het verboden om landen te helpen die financieel op de klippen lopen. Europa mag Griekenland, noch Spanje of Portugal financieel uitkopen. Geen probleem, want voor zulke situaties is er het IMF (de 'buitensfeer').

Een beroep op het IMF was echter uitgesloten omdat dit zwaar gezichtsverlies betekent voor de euro. Ten einde raad is gekozen voor een compromis (de ‘tussensfeer’). Bedreigde landen krijgen garanties van de eurolanden.

De daarvoor vereiste instrumenten zijn in de nachtelijke uren van zondag 9 mei ter plaatse door de ministers van Financiën 'uitgevonden'. Zo kwam bijvoorbeeld een Special Purpose Vehicle tot stand om de beloofde 440 miljard euro te collecteren. Toevallig gebeurde dat allemaal op Schumandag zestig jaar na de conceptie van de Unie in Parijs in 1950.

De top van de landen van de eurozone besloot vrijdagavond 7 mei verder dat de landen met de euro 'alle maatregelen nemen opdat zij voldoen aan de tekortenprocedure' aldus de slotverklaring. 'Een Europese monetaire unie kan niet blijvend bestaan zonder Europese politieke unie', waarschuwde Commissievoorzitter José Manuel Barroso.

Op 13 mei stelde hij met commissaris voor monetaire zaken Olli Rehn het plan 'Reinforcing Economic Governance' voor. Zo’n versterking van het economisch bestuur is overigens maar een héél klein stapje naar de  politieke unie waarbij de lidstaten een deel van hun soevereiniteit moeten inbrengen. Geen enkel land behalve België is voor dat laatste te vinden.

Frankrijk bepleit intussen een ‘economische regering’. Nederland is daar net als Duitsland vierkant tegen. Den Haag ziet in het voorstel de klassieke wens van Parijs om de ECB haar autonomie te ontnemen, aldus een woordvoerder van Financiën.

Tegelijk met de kredieten komt er een aanscherping en een striktere naleving van het Stabiliteits en Groeipact (SGP). Nu geldt daar nog alleen een megaboete voor het land dat door eigen schuld failliet gaat. Maar dit is uiteraard op zo’n moment onuitvoerbaar.

In plaats daarvan denkt de Commissie aan een wél hanteerbare stopzetting van de betaling van subsidies. Minister De Jager onderstreept op 17 mei dat het strikter naleven en handhaven van het SGP voor hem voorop staat. Daaraan heeft het afgelopen jaren ontbroken.

In plaats van de 'politieke' EcoFin vergadering moet een onafhankelijk orgaan gaan beoordelen of een land de SGP regels overtreedt. Dat kan de Europese Commissie zijn of een apart orgaan. De Jager kan zich verder voorstellen dat landen al in het voorjaar het kader van hun nationale begroting voor het jaar daarop naar Brussel sturen. 'Het laatste woord over de nationale begroting blijft echter altijd bij het nationale parlement', aldus de minister.

Herziening van het SGP zal overigens tijd vragen omdat hiervoor unanimiteit vereist is tussen de lidstaten, aldus De Jager. De eerder ingestelde werkgroep onder leiding van Van Rompuy die de totale verbetering van het SGP bekijkt, zal haar werk versnellen.

De Jager noemde de bezuinigingen die Spanje en Portugal inmiddels hebben afgekondigd ‘zeer fors’. Het gaat om vijf procent tekortreductie in twee jaar. ‘Dat is even veel als het hele Nederlandse overheidstekort’, aldus de minister. In Portugal gaan BTW, inkomstenbelasting en vennootschapsbelasting omhoog. Politici en overheidsmanagers zien hun salaris met vijf procent krimpen.

De geplande luchthaven en een brug over de Taag in Lissabon verdwijnen in de ijskast. Spanje verlaagt de overheidssalarissen met vijf procent. De Spaanse ministers leveren dit jaar vijftien procent in. De geboortepremie van 2500 euro per kind verdwijnt. Spanje schrapt voor zes miljard overheidsinvesteringen.   

Het succes van een spannende Europese Raad hangt altijd af van de opstelling van Frankrijk en Duitsland. Die twee moeten het eens zijn. In de aanloop naar de top van 7 mei lukte dat. Zie de genoemde gezamenlijke opstelling van de beide leiders. Maar in Brussel was hun gedrag zeer verschillend. Volgens persbureau AFP heeft president Sarkozy daar gedreigd de eurozone te verlaten als Duitsland bleef weigeren mee te doen aan de redding.

Tijdens de vergadering  kwam Sarkozy vlak voor de late Franse avond journaals naar de perszaal. Hij zette zich ten behoeve van de tv camera’s precies in het midden voor de zestien vlaggen achter hem van de landen van de eurozone. Vandaar kondigde hij 'zeer belangrijke besluiten' aan. Want de euro 'beleeft de zwaarste crisis in zijn bestaan' aldus Sarkozy.

Zo kregen de Fransen de indruk dat  hun president de hele eurozone leidt. Later is uitgelekt dat Sarkozy in de vergadering ECB-president Trichet dringend verzocht om min of meer waardeloze schatkistpapieren op te gaan kopen. Zo’n betoog is in strijd met de onafhankelijke positie van de ECB. Die kan haar rol ‘het waken over de hardheid van de euro’ niet vervullen als politici de dienst gaan uitmaken.

Kanselier Merkel daarentegen bleef die avond onzichtbaar. De CDU-kanselier wilde vlak voor de verkiezingen in Rijnland Westfalen niet zichtbaar meewerken aan Sarkozy’s ‘belangrijke besluiten’. Toch heeft zij die verkiezingen  verloren. Peilingen leren dat de Duitsers massaal tegen steun zijn aan Griekenland. Duitsland doet al vijftien jaar aan loonmatiging, terwijl Griekenland intussen boven zijn stand leefde.

Athene verborg dat door vervalste cijfers naar Eurostat te sturen. Een tweede reden ligt bij het Duitse Constitutionele Hof. Dat hof ziet er scherp op toe dat de Europese steunoperatie niet strijdig is met de grondwet via overdracht van soevereiniteit.

Nederland brengt totaal 26 miljard euro in. Ons land draait op voor het verlies zodra een land dat een beroep heeft gedaan op de regeling zijn staatsschuld moet herschikken. Dat kan gaan om de leningen gegeven via de Commissie, ofwel de genoemde garanties, ofwel de bijdragen via het IMF. Herschikking betekent dat de schuld niet of niet helemaal wordt afbetaald.

Ruwweg beloopt ons aandeel dan circa vijf procent van het verlies. Schuldherschikking in Griekenland is waarschijnlijk. Het bekende kredietagentschap Standard en Poors acht het land op termijn (ondanks alle bezuinigingen) insolvabel. Duitsland neemt het grootste deel van de reddingsoperaties op zich. Het gaat daar om 123 miljard euro. Komen er verliezen dan draagt Duitsland alleen daarvan ruim een kwart. Frankrijk brengt 90 miljard in.  

Talloze commentaren, waaronder dat van kanselier Merkel van 16 mei,  wijzen op twee gevaren. De financiële markten zullen opnieuw van slag raken zodra blijkt dat problemen ontstaan over de gedetailleerde uitwerking van de toezeggingen. Frankrijk en Duitsland hebben hierover nu al verschillende opvattingen. Het tweede risico is dat de bedreigde landen te weinig op hun overheidsuitgaven en loonkosten besnoeien.

Dan woekert de crisis voort en worden staatsschulden niet afbetaald. ‘Wij hebben alleen maar tijd gekocht om de verschillen in concurrentiekracht en in overheidstekorten tussen de eurolanden nu te gaan overbruggen’, aldus op 16 mei het bijtende commentaar van Merkel.

'Jarenlang dacht ik: Europa heeft het voor elkaar. Laat de Amerikanen de militaire supermacht spelen. Zie China als de economische superpower. Wij in Europa zijn dan de lifestyle supermacht. Wij vieren de langste vakanties, hebben de beste wijnen en de beste voetbalteams. Maar mijn droom is voorbij. Ik vrees dat de publieke opinie niet aan de bezuinigingen wil die overal voor de deur staan', aldus Gideon Rachman, de commentaarschrijver van de Financial Times (11 mei).

Hij vreest dat de mensen denken dat de verdedigingsgordel van 750 miljard hen van bezuinigingen afschermt. De afstraffing van kanselier Merkel in Rijnland Westfalen wijst er op dat Rachman gelijk heeft. Het commentaar van de president van de Nederlandse Bank Nout Wellink en van zijn collega’s (Duitsland, België, het VK) ligt in dezelfde lijn. ‘Niet het miljardenfonds maar alleen evenwichtige overheidsbegrotingen kunnen de euro redden’, aldus samengevat deze reacties.